Γράφει ο Θωμάς Κυριάκος
Μεγάλη συζήτηση γίνεται τα τελευταία χρόνια για το αστικό τοπίο και την φυσιογνωμία των πόλεων. Το απόθεμα σε ψηφίδες του παρελθόντος, που εναρμονισμένες συχνά με τον σύγχρονο αστικό πολιτισμό συντελούν στην δόμηση ενός ισχυρού brand name. Τα δυο Αρχαία θέατρα, η Δημοτική Πινακοθήκη, το Διαχρονικό, το Λαογραφικό & Ιστορικό Μουσείο, ο μύλος του Παππά, η Αβερώφειος Γεωργική Σχολή, ο πύργος Χαροκόπου αποτελούν σημαντικά σημεία αναφοράς για τη Λάρισα και χτίζουν σιγά-σιγά στη συνείδηση του κόσμου την ταυτότητα της πόλης.
Κομμάτι του αστικού πολιτισμού είναι οι κατοικίες και τα κτίσματα, που αναπτύχθηκαν στον ιστό της πόλης, από την ενσωμάτωσή της στο Ελληνικό κράτος το 1881, μέχρι σήμερα. Διαφορετικά μεταξύ τους ανάλογα με την περιοχή, την καταγωγή και την θρησκευτική ταυτότητα των κατοίκων της. Δυστυχώς για την πόλη μας ο σεισμός της 1ης Μαρτίου του ‘41 και οι αλλεπάλληλοι βομβαρδισμοί, είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή του μεγαλύτερου τμήματος του κεντρικού τομέα της πόλης, περιορίζοντας κατά πολύ την ύπαρξη μεγάλου αποθέματος σε κτίσματα διαφορετικής αρχιτεκτονικής, εν αντιθέσει με το Βόλο, την Καρδίτσα ή τα Τρίκαλα, όπου μια βόλτα σ΄αυτές τις πόλεις επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις. Κατοικίες και βιομηχανικά κτίρια διαφορετικής αρχιτεκτονικής προβάλουν σε πολλά σημεία των γειτονικών μας πόλεων, διαμορφώνοντας στον επισκέπτη μια καλύτερη άποψη για τον αστικό πολιτισμό τους.
Για τη Λάρισα όμως, με τη ραγδαία πολεοδομική ανάπτυξη, από τη δεκαετία του ’60 και μετά, η διατήρηση παλαιών κτισμάτων δεν ήταν βασική της προτεραιότητα. Γεγονός που συνεχίστηκε και τις επόμενες δεκαετίες όταν κατοικίες, καταστήματα, βιομηχανικοί χώροι έως και τη Δημοτική Αγορά κατεδαφίζονται, χωρίς ιδιαίτερη σκέψη και αντίσταση από οργανωμένους φορείς ή συλλόγους ενώ η παρουσία της «Πολιτείας» ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σήμερα στη Λάρισα υπάρχουν μόνο οκτώ κτίρια χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα. Ο Μύλος του Παππά, το νεοκλασικό κτίριο Οικονόμου-Φαληρέα στην οδό Μανωλάκη 11, η Πυριτιδαποθήκη, το κινηματοθέατρο «ΠΑΛΛΑΣ», το οθωμανικό κτίσμα ή οικία Γερολυμάτου στην οδό Σεφέρη, ο «Νικόδημος», ο πύργος Χαροκόπου στη Γιάννουλη και το «Μουσών» στην οδό Παλαιστίνης. Αν εξαιρέσουμε τα τέσσερα πρώτα τα υπόλοιπα κτίρια εκπέμπουν σήμα κινδύνου. Η άμεση αποκατάστασή τους είναι επιβεβλημένη, αν θέλουμε να διατηρηθούν.
Το 1994, μια ομάδα μηχανικών του Τ.Ε.Ε.-Τμήμα Κεντρικής Ελλάδος αποτελούμενοι από τους αρχιτέκτονες Αικατερίνη Αντωνούλη, Ευαγγελία Γιοβρή, Γιώργο Ιωαννίδη και Κώστα Παπαδόπουλο κατέγραψαν και πρότειναν έναν αριθμό από Αξιόλογα κτίσματα της πόλης μας προς διάσωση. Το σκεπτικό της έρευνας τους, αναφέρεται εκτεταμένα στην εισαγωγή της μελέτης τους: «Το πρόβλημα της προστασίας της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς – ιδιαίτερα της νεωτέρας περιόδου – είναι ένα από τα πιο κρίσιμα, δύσκολα, και ταυτόχρονα επείγοντα σύγχρονα ελληνικά προβλήματα. Η ταχύτατη και σχεδόν ανεξέλεγκτη από κρατικής πλευράς μεταλλαγή των συνθηκών της ζωής, της τεχνολογίας, της οικονομίας και των παραγωγικών διαδικασιών στις μεταπολεμικές δεκαετίες είχε σαν αποτέλεσμα την έντονη αντικατάσταση και διαφοροποίηση του οικιστικού περιβάλλοντος.
Η μορφή της ανάπτυξης που ακολουθήθηκε στη χώρα μας σ’ αυτή τη περίοδο, σε άμεση συνάρτηση με την έλλειψη εθνικού προγραμματισμού οδήγησε στην εγκατάλειψη και υποβάθμιση από τη μια μεριά ολόκληρων περιοχών και οικισμών που είχαν δημιουργηθεί στην ιστορική πορεία του ελληνισμού, και από την άλλη στη συγκέντρωση παραγωγικών δομών και μαζών πληθυσμού σε ορισμένα μόνον αστικά κέντρα. Το πνεύμα της εμπορευματοποίησης της οικοδομή και των αξιών στο γενικότερο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό πλαίσιο μαζί με το φαινόμενο της εισβολής ξένων πολιτιστικών προτύπων και επιδράσεων στη χώρα μας οδηγεί στην αλλοίωση, εγκατάλειψη και των τελευταίων ακόμη παραδοσιακών υπολοίπων με άμεσο κίνδυνο ανεπανόρθωτης καταστροφής της εθνικής μας ταυτότητας.
Το πνεύμα της αλλαγής στη νοοτροπία κράτους και πολίτη, ατόμου και συνόλου απέναντι στις πολιτιστικές αξίες είναι σήμερα επιτακτικό αίτημα. Με την αίσθηση έτσι του καθήκοντος που όλοι έχουμε για τη διάσωση του ότι έχει πια απομείνει από τον παραδοσιακό μας αρχιτεκτονικό πλούτο προχωρήσαμε σαν ομάδα εργασίας μετά από ανάθεση από το ΤΕΕ Τμήμα Κεντρικής & Δυτικής Θεσσαλίας σε πλήρη καταγραφή των αξιόλογων κτισμάτων που διασώζονται σήμερα στη πόλη της Λάρισας με την ελπίδα ότι η εργασία αυτή θα ευαισθητοποιήσει και θα ενεργοποιήσει όσους ασχολούνται με τη προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.»
Από το 1994 έως σήμερα έχουν μεσολαβήσει 26 χρόνια. Από τα 76 συνολικά κτίσματα, που κατεγράφησαν τότε, περίπου τα 40 διατηρούνται έως τις μέρες μας. Η λίστα αυτή μπορεί να αυξηθεί συμπεριλαμβάνοντας και άλλα κτίρια που δεν είχαν καταγραφεί εκείνη την περίοδο.
Σας προσκαλώ σε μια περιήγηση στην πόλη μας παρουσιάζοντας σας ενδεικτικά μια σειρά από κατοικίες και κτίσματα, δείγματα της αρχιτεκτονικής της «παλιάς» Λάρισας, με χρονολογία κατασκευής του παλαιότερου, στην οδό Σεφέρη 39, το τελευταίο οθωμανικό σπίτι της πόλης, χτισμένο περίπου το 1870 και φτάνουμε έως τη δεκαετία του ’50 τα νεώτερα.
Από έρευνα της ομάδας της Φωτοθήκης Λάρισας, του Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας, ο αρχιτέκτων Ελευθέριος Κολονέλο δραστηριοποιήθηκε στη Λάρισα από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 έως τις αρχές του 1961, χρονιά που απεβίωσε. Τα σπίτια του ήταν ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, πρωτοποριακής για την εποχή του, με ημικυκλικά μπαλκόνια, σκοτίες στις όψεις, καλαίσθητες εξώπορτες και στρογγυλά ανοίγματα δίπλα τους, που παραπέμπουν στην αισθητική της Art Deco. Είναι ο μοναδικός, γνωστός, αρχιτέκτονας εκείνης της εποχής στη Λάρισα, που σύμφωνα με τα διασωθέντα σπίτια και κτίρια στη Λάρισα, ξεπερνούν σε αριθμό τα δώδεκα, γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα για τη ζωή του. Η ομάδα της Φωτοθήκης, με τη βοήθεια του πολ. Μηχανικού Αστέριου Σακελλαρίου, συγκέντρωσε ορισμένες πληροφορίες που θα παρουσιαστούν σε επόμενο δημοσίευμα.
Η Λάρισα αλλάζει διαρκώς. Μετεξελίσσεται. Εναρμονίζεται στις σύγχρονες απαιτήσεις ανάπτυξης ξεχνώντας και βάζοντας στο περιθώριο πολλά πράγματα που δεν θεωρούνται σημαντικά. Ένα από αυτά είναι και τα παλιά της κτίρια.
Θυμηθείτε πως ήταν ο Μύλος του Παππά τη δεκαετία του ’80 και πως είναι σήμερα. Πως ήταν, μέχρι πριν 4~5 χρόνια, το νεοκλασικό της οδού Μανωλάκη και πως είναι σήμερα, μετά την αποκατάστασή του. Ορισμένα από τα κτίρια που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη τη Λάρισα και δεν κατοικούνται, θα μπορούσαν να αποκτηθούν από το Δήμο, να αποκατασταθούν, όπως της οδού Λ. Κατσώνη και να δοθούν σε φορείς που θα αναλάβουν το κόστος λειτουργίας και συντήρησής τους, μετά την εγκατάσταση τους. Σίγουρα δεν είναι εύκολο, αλλά πριν καταλήξουν να γίνουν μόνο φωτογραφίες πρέπει να το προσπαθήσουμε.
Μόλις πριν από λίγες ημέρες έγινε κάλεσμα σε συνέλευση, μέσω σελίδας κοινωνικής δικτύωσης, για τη σύσταση Συλλόγου για την αποκατάσταση του «Πύργου Χαροκόπου». Η έκκληση θα πρέπει να γίνει πιο διευρυμένη, όχι μόνο για τον «Πύργο Χαροκόπου, αλλά και για τα υπόλοιπα κτίσματα της πόλης. Να ξεκινήσει ένας δημόσιος διάλογος με τους φορείς της πόλης, όπως η Περιφέρεια, ο Δήμος Λαρισαίων, το Τ.Ε.Ε., ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων και οποιονδήποτε άλλος σύλλογος ή φορέας μπορεί και θέλει να συμμετάσχει για τη διατήρηση και την αποκατάσταση του αστικού μας αποθέματος το οποίο φθίνει χρόνο με το χρόνο.
Ενθυμούμενος τα λόγια του Τάκη Τλούπα: «προσπάθησα να διασώσω όσα περισσότερα μπορούσα…» θλίβομαι, γιατί οι ρυθμοί με τους οποίους αλλάζει η πόλη μας είναι ταχύτατοι και στο τέλος μένουν οι νοσταλγικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες που αποτυπώνουν μια πόλη που άλλαξε ριζικά στο πέρασμα των δεκαετιών.
Το οδοιπορικό μας στην παλιά Λάρισα συνεχίζεται…
Θωμάς Ζ. Κυριάκος
thomask.larissa@gmail.com
Μέλος της Φωτοθήκης Λάρισας
