57 μήνες, σχεδόν πέντε χρόνια. 410 συνεδριάσεις του δικαστηρίου. Λίγοι το έχουν επισημάνει, αλλά η δίκη της Χρυσής Αυγής είναι η μεγαλύτερη σε μάκρος δίκη στην ιστορία του ελληνικού κράτους. Και μία από τις μεγαλύτερες σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Όμως το πολιτικό της μέγεθος είναι αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Η Ελλάδα είναι μια χώρα που παρότι ανέπτυξε μία από τις πιο σημαντικές αντιναζιστικές αντιστάσεις, δεν καταδίκασε ποτέ τον φασισμό σε νομικό επίπεδο. Ούτε στον Μεσοπόλεμο, όταν η εθνικοσοσιαλιστική 3Ε στηρίχτηκε στη νομική ασυλία προκειμένου να ασκεί τρομοκρατία στη Θεσσαλονίκη και σταδιακά στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ούτε μετά τον πόλεμο όταν το καθεστώς Μεταξά απέφυγε την κρίση λόγω των κοσμογονικών αλλαγών που έφερε ο πόλεμος, οι δωσίλογοι του ελληνικού κράτους αθωώθηκαν μαζικά στις δίκες που έγιναν, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν από το κράτος στον εμφύλιο πόλεμο εναντίον των κομμουνιστών. Όσο για τη μεταδικτατορική ακροδεξιά αντιμετωπίστηκε με παροιμιώδη ανοχή από το κράτος και τα δικαστήρια.
Ειδικά η Χρυσή Αυγή, η πιο ανθεκτική στον χρόνο έκφανσή της και αυτή που ήταν ανοικτά ναζιστική, γνώρισε την κρατική τρυφερότητα για δεκαετίες: εκατοντάδες βίαιες επιθέσεις που δεν έφτασαν ποτέ στα δικαστήρια ή όταν έφτασαν δεν έγινε καμία σοβαρή προσπάθεια να συνδεθούν με τη συνολική συγκρότηση της οργάνωσης, πολύ συχνή συνεργασία των τραμπούκων της με την αστυνομία και ειδικά τα ΜΑΤ σε επιχειρήσεις της. Ακόμα και όταν μπήκε στη Βουλή -εκμεταλλευόμενη την κοινωνική αποσύνθεση της κρίσης και τη νομιμοποίηση που έδωσε στον ακροδεξιό λόγο η συμμετοχή του ΛΑΟΣ στην κυβέρνηση Παπαδήμου- υπήρξε πλήθος πολιτικών που εκδήλωσαν ρητά την επιθυμία τους να την καταστήσουν κανονικό συνομιλητή του πολιτικού συστήματος.
Η νομική διαδικασία που ξεκίνησε μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα το 2013, χάρη και στη σκληρή προσπάθεια μιας ακούραστης ομάδας αντιφασιστών δικηγόρων, έφερε για πρώτη φορά αυτή τη ναζιστική συμμορία ενώπιον της δικαστικής κρίσης, όχι μόνο για αποκομμένα περιστατικά εγκληματικής βίας, αλλά για τον εγκληματικό της χαρακτήρα συνολικά. Την έφερε δηλαδή να δικάζεται με τον αμφιλεγόμενο άρθρο 187 του Ποινικού Κώδικα. Νομικοί και δικηγόροι βεβαιώνουν ότι το κατηγορητήριο, που περιλαμβάνει τρεις κύριες υποθέσεις (τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα και τις δύο απόπειρες ανθρωποκτονιών εναντίον των Αιγυπτίων αλιεργατών και των συνδικαλιστών του ΠΑΜΕ στη ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη) και μία τέταρτη που αφορά τη διεύθυνση και συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση, είναι πολύ πιο ήπιο από όσο θα δικαιολογούσε η πραγματικότητα. Απουσιάζουν κατηγορίες ηθικής αυτουργίας για την ηγεσία της ΧΑ -η οποία περιγράφεται αλλά δεν αποδίδεται στο βούλευμα-, η εξέταση των σχέσεων της ναζιστικής οργάνωσης με την αστυνομία και άλλα πολλά. Έστω και έτσι, η δίκη αυτή έδωσε την ευκαιρία στην ελληνική δικαιοσύνη να αντιμετωπίσει την Χρυσή Αυγή ως αυτό που ήταν και είναι: μια εγκληματική οργάνωση.
Η αξιοθρήνητη παρουσία των χρυσαυγιτών στο δικαστήριο, η οποία συνδύασε τη γελοιότητα των υπερασπιστικών ισχυρισμών με τη μικροπρέπεια της διαρκούς άρνησης των ιδεολογικών τους χαρακτηριστικών, συνεισέφερε στην πολιτική τους καθίζηση. Ο εξοβελισμός τους από το Κοινοβούλιο δεν είναι καθόλου άσχετος με τη νομική συντριβή τους στο δικαστήριο. Η ίδια η πορεία της δίκης, παρά τις καθυστερήσεις και τις παλινωδίες της υπεράσπισης, έχει καταστήσει σαφές ότι ο πολιτικός χαρακτήρας της ΧΑ ήταν μια μάσκα που επιχειρούσε να κρύψει την εγκληματική της δράση, που στόχευε στη βίαιη εξόντωση των αντιφρονούντων και των μεταναστών με κίνητρο το ρατσιστικό μίσος.
Η εισαγγελική αγόρευση, μια ελεεινή απόπειρα ξεπλύματος του ναζισμού και της δράσης της, ήταν ένα δυσάρεστο σοκ για πολλούς, όμως οι πιθανότητες να πεταχτεί στο καλάθι των αχρήστων από την έδρα είναι πολλές. Το βεβαιώνουν αυτό οι εκκωφαντικές κριτικές που δέχτηκε η εισαγγελέας (η οποία τυχαίνει να έχει και πολύ ενδιαφέρον παρελθόν) από σειρά συντηρητικών και θεσμικών νομικών που δε σχετίζονται άμεσα με τη δίκη, όπως ο καθηγητής Νομικής του ΑΠΘ Γρ. Καλφέλης, ο πρώην υπουργός της ΝΔ Π. Παναγιωτόπουλος και ο καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Ν. Αλιβιζάτος. Κυρίως όμως, το βεβαιώνουν οι αγορεύσεις των συνηγόρων της πολιτικής αγωγής, όπως ο Κ. Παπαδάκης και ο Θ. Καμπαγιάννης, οι οποίες κονιορτοποίησαν την εισαγγελική επιχειρηματολογία και ανέδειξαν τα στοιχεία που ανέκυψαν από την αποδεικτική διαδικασία.
Κλείνοντας την αγόρευσή του, ο συνήγορος πολιτικής αγωγής Κ. Παπαδάκης έκανε μια συγκινητική αναφορά στον Χανς Λίττεν, τον Γερμανό δικηγόρο ο οποίος έσυρε στα δικαστήρια τον Χίτλερ το 1931 και οποίος τελείωσε τις μέρες του στο στρατόπεδο του Νταχάου το 1938, ακριβώς εξαιτίας (και) της ραθυμίας με την οποία τα δικαστήρια της εποχής αντιμετώπισαν τον ναζισμό.
Η συνολική καταδίκη της Χρυσής Αυγής και των ηγετών της ως εγκληματικής οργάνωσης και η παραδειγματική τιμωρία της, δεν θα μας απαλλάξει μόνο από την τοξική παρουσία της και από φαινόμενα σαν αυτά της Γερμανίας της δεκαετίας του 1930. Θα επιτρέψει επίσης στην ελληνική κοινωνία να αναμετρηθεί αυτοκριτικά με τα χαρακτηριστικά της που επέτρεψαν να ανθίσει όσο πουθενά αλλού στον κόσμο μετά τον πόλεμο ο ναζισμός. Και να αναμετρηθεί επίσης με τις μεταστάσεις αυτής της εξέλιξης στην κοινωνική δράση που συχνά πυκνά συναντάμε τελευταία, ιδιαίτερα στην περιφέρεια, αλλά και στον λόγο συμπολιτευόμενων και μη βουλευτών. Αν μάλιστα αυτή η συζήτηση γίνει απαλλαγμένη από ρητορικές κοτσάνες σαν αυτές του υπουργού Επικρατείας Γ. Γεραπετρίτη ότι τον Χίτλερ «τον έφερε η απλή αναλογική», μπορεί και να κάνουμε ένα βήμα μπροστά.
