Χθες παρακολούθησα τη θεατρική παράσταση Μισάνθρωπος του Μολιέρου στο σανίδι του Θεσσαλικού θεάτρου. Για μια ακόμη φορά το «Θεσσαλικό» στάθηκε στο ύψος της ιστορίας του και δημιούργησε μια εξαιρετική παράσταση, πάνω σε ένα κλασσικό έργο, με σπουδαίες ερμηνείες και δοσμένο σκηνοθετικά με «ξεκάθαρο» τρόπο, από την Ιόλη Ανδρεάδη. Οι λιτές γραμμές, το ελαφρύ χιούμορ, οι δραματικές εντάσεις, η έμφαση στην απόδοση των μηνυμάτων που κουβαλά το κείμενο, δεν επιτρέπουν, επί δύο ώρες, να αποσπαστεί η προσοχή του θεατή από την σκηνή. Δραματουργικά η σκηνοθεσία και η καλή ηθοποιία κρατούν πάνω τους το βλέμμα και το ενδιαφέρον των θεατών. Προσωπικά ενθουσιάστηκα και κρατώ ότι ένα κλασσικό έργο αποδόθηκε με κλασσικό και λιτό τρόπο, ξεγυμνωμένο από περιττές εξάρσεις, επιτρέποντας να «μυηθούμε» στα συγκλονιστικά θέματα που θίγει ο Μολιέρος.
Ο Μισάνθρωπος του Μολιέρου δεν είναι απλώς μια κωμωδία χαρακτήρων, είναι ένα έργο βαθιά υπαρξιακό, που θέτει στο κέντρο του ένα διαχρονικό ερώτημα: μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει μέσα στην κοινωνία χωρίς να προδώσει την αλήθεια του; Και, ακόμη το πιο οδυνηρό, μπορεί να αγαπήσει χωρίς να τη σχετικοποιήσει και να εγκλωβιστεί στην απολυτότητά της;
Ο Άλκηστος, ο κεντρικός ήρωας του έργου, δεν είναι μισάνθρωπος με τη στενή έννοια του όρου. Δεν μισεί τους ανθρώπους, μισεί την υποκρισία τους. Είναι ένας άνθρωπος που λέει την αλήθεια, όχι όμως οποιαδήποτε αλήθεια, αλλά τη δική του, αδιαπραγμάτευτη, απόλυτη και ηθικά φορτισμένη. Η αλήθεια αυτή, αντί να λειτουργεί ως γέφυρα, γίνεται τείχος. Τον πνίγει, τον απομονώνει, τον κρατά φυλακισμένο μέσα στη βεβαιότητά του. Ο Άλκηστος δεν αντέχει τις κοινωνικές συμβάσεις, τα μικρά ψέματα, τις ευγενικές παραχωρήσεις που καθιστούν δυνατή τη συμβίωση. Κι έτσι, ενώ διεκδικεί την αυθεντικότητα, καταλήγει να είναι και να νιώθει μόνος.
Εδώ ακριβώς αναδύεται το παράδοξο του έργου: η αλήθεια, όταν δεν αντέχει τη συνάντηση με τον Άλλο, μετατρέπεται σε μια μορφή βίας. Δεν είναι πια μια αλήθεια που αποκαλύπτει τον εαυτό μας, αλλά μια αλήθεια που προσπαθεί να επιβληθεί.
Η πιο οξεία δοκιμασία της αλήθειας στον Μισάνθρωπο δεν διαδραματίζεται στο κοινωνικό πεδίο, αλλά στον έρωτα. Η αλήθεια και ο έρωτας φτιάχνουν μια εύθραυστη συνύπαρξη. Η σχέση του Άλκηστου με τη Σελιμένη αποκαλύπτει το βαθύτερο ερώτημα του έργου: πόση αλήθεια χωράει ο έρωτας;
Ο έρωτας δεν αντέχει την ωμότητα της απόλυτης αλήθειας. Χρειάζεται χώρο για ασάφεια, παιχνίδι, φαντασίωση. Χρειάζεται, ενίοτε, σιωπή. Η Σελιμένη κινείται μέσα στην κοινωνία με ευελιξία, αποδέχεται τη σχετικότητα, γνωρίζει ότι η αλήθεια δεν λέγεται πάντα ολόκληρη, ούτε πάντοτε τη σωστή στιγμή. Ο Άλκηστος, αντίθετα, ζητά έναν έρωτα «καθαρό», απόλυτα ειλικρινή, έξω από τις κοινωνικές συμβάσεις. Σαν να επιθυμεί μια αγάπη απογυμνωμένη από κάθε συμβολικό ένδυμα.
Όμως ο έρωτας δεν είναι μόνο αλήθεια, είναι και επιθυμία. Και η επιθυμία γεννιέται συχνά από αυτό που δεν λέγεται, από το κενό, από την έλλειψη. Όταν όλα ειπωθούν, όταν όλα φωτιστούν ανελέητα, ο έρωτας κινδυνεύει να απομαγευτεί. Η αλήθεια του έρωτα δεν είναι ταυτόσημη με τη διαφάνεια, είναι μια αλήθεια βιωματική, συχνά αντιφατική, που αντέχει την αμφισημία.
Το δράμα του Άλκηστου θα μπορούσε να περιγραφεί ως η σύγκρουση ανάμεσα στον έρωτα της αλήθειας και στην αλήθεια του έρωτα. Ο ήρωας αγαπά περισσότερο την αλήθεια του παρά τον άνθρωπο που έχει απέναντί του. Δεν μπορεί, ή δεν θέλει, να διακινδυνεύσει τη βεβαιότητά του για χάρη της σχέσης. Έτσι, αντί να σχετιστεί, θυμώνει, απελπίζεται κι εν τέλει αποσύρεται.
Σε αυτό το σημείο ο Μισάνθρωπος συνομιλεί γόνιμα με το σύγχρονο ερώτημα που θέτω στο νέο μου βιβλίο, το «Μετά τον έρωτα τι;». Διότι το ερώτημα αυτό δεν αφορά το τέλος του έρωτα, αλλά τη μεταμόρφωσή του. Τι συμβαίνει όταν ο έρωτας καλείται να αντέξει την πραγματικότητα, τη φθορά, την επιρροή των κοινωνικών συνθηκών; Πώς συνεχίζεται όταν οι φαντασιώσεις υποχωρούν και η σχέση χρειάζεται διαφορετική νοηματοδότηση, επανα-ρύθμιση, και η συμβίωση μπαίνει σε νέες διαπραγματεύσεις;
Το έργο του Μολιέρου μας υπενθυμίζει ότι οι ανθρώπινες σχέσεις διακατέχονται από ένα διαχρονικό πόθο και παράλληλα μια διαχρονική δυσκολία. Άλλη, βέβαια, η εποχή του Μολιέρου, άλλη η σημερινή, όμως ο πόθος για έρωτα και συντροφικότητα παραμένει ίδιος. Και εξίσου ίδια παραμένει η δυσκολία της τέχνης του «σχετίζεσθαι». Σήμερα, μάλιστα, η απαίτηση για «απόλυτη ειλικρίνεια» στις σχέσεις συχνά συγχέεται με την απαίτηση για συναισθηματική διαφάνεια χωρίς όρια, οδηγώντας σε νέες μορφές απογοήτευσης και μοναξιάς.
Ο Μισάνθρωπος μας υπενθυμίζει ότι η σχέση δεν είναι ένας τόπος «απόλυτης» αλήθειας, αλλά ένας χώρος συνάντησης. Και η συνάντηση προϋποθέτει όχι μόνο αλήθεια, αλλά και ανεκτικότητα, αμοιβαιότητα και ένα είδος συμβολικής διαμεσολάβησης. Ο έρωτας δεν σώζεται ούτε με ψέματα ούτε με την ανελέητη ειλικρίνεια. Σώζεται όταν η αλήθεια συναντά την επιθυμία και μαθαίνει να μιλά χωρίς να την καταστρέφει. Σώζεται όταν ο καθένας επιχειρεί να συνθέτει την αλήθεια του με την αλήθεια του άλλου.
Ίσως, τελικά, ο Άλκηστος να μην είναι μισάνθρωπος, αλλά ένας άνθρωπος που δεν άντεξε το μυστήριο της σχέσης. Και εκεί ακριβώς βρίσκεται η διαχρονική αξία του έργου: μας καλεί να αναρωτηθούμε όχι αν λέμε την αλήθεια, αλλά πώς τη λέμε, σε ποιον, και με ποιο τίμημα για τον έρωτα και τη συντροφικότητα.
Η αλήθεια είναι σαν το διαμάντι, έχει πολλές πλευρές (οπτικές) και είναι πολύτιμη.
Ένα κλασσικό έργο οφείλει όχι μόνο να δίνει απαντήσεις, αλλά και να δημιουργεί ερωτήματα. Φεύγοντας από το θέατρο, όσοι επιλέξετε να δείτε την παράσταση, θα φύγετε χορτάτοι με συμβολισμούς, και ταυτόχρονα με ποικίλα ερωτηματικά που θα αιωρούνται στις σκέψεις σας. Ένα δώρο που προτείνω να κάνετε στους εαυτούς σας και στους αγαπημένους σας, είναι και το δικό μου βιβλίο (Μετά τον έρωτα τι;, εκδόσεις Αρμός, 2025). Ίσως βοηθήσει κι αυτό τις προσωπικές σας αναζητήσεις για το σπουδαίο ζήτημα της αλήθειας των σχέσεων.
Ιδιαίτερη μνεία θα κάνω στη δική μας Μαρσέλα Λένα, η οποία στον ρόλο της Αρσινόης, τα έδωσε όλα επί σκηνής και περισσότερο ώριμη από ποτέ έδωσε μια καταπληκτική ερμηνεία και βεβαίως σε όλους τους ηθοποιούς που στήριξαν με πάθος τους ρόλους τους, τον Γεράσιμο Γενατά, ο οποίος στήριξε ως ο συναισθηματικός βραχίονας το έργο και έδεσε όλες τις ερμηνείες πάνω του, τη Στεφανία Καραγιάννη στο ρόλο της Ελιάνθης, τον Στάθη Κόκκορη στο ρόλο του Ορόντη, τον Αστέρη Κρικώνη στο ρόλο του Φιλήντα, και τη Νάντια Μαργαρίτη στο ρόλο της Σελιμένης.
