Υπάρχουν στιγμές στην ακαδημαϊκή πορεία ενός ανθρώπου που λειτουργούν σαν επιβεβαίωση, σαν επιστέγασμα μιας μακράς και απαιτητικής διαδρομής.
«Ένιωσα μία εφορία. Ήταν το επιστέγασμα μίας ερευνητικής προσπάθειας αρκετών δεκαετιών», λέει. Μετά την πρώτη συγκίνηση, ήρθε η προσμονή για όλα όσα επρόκειτο να δημιουργηθούν μέσα από μια συνεργασία που, για πρώτη φορά, έχει την ισχυρή οικονομική «ανάσα» ενός ERC Grant.
Όμως η ιστορία της δεν ξεκινά στα γραφεία της Ακαδημίας ούτε στις αίθουσες των μεγάλων συνεδρίων. Ξεκινά σε μια ανασκαφή, σε μια ζεστή καλοκαιρινή μέρα στην αρχαία Αλάσαρνα της Κω, όταν η νεαρή φοιτήτρια της Φιλοσοφικής –που τότε σκεφτόταν ακόμη τη νομική– άγγιξε για πρώτη φορά ένα εύρημα που ξυπνούσε μετά από αιώνες. «Είναι μία ιδιαίτερη συγκίνηση να ακουμπάς ένα αντικείμενο που βγαίνει στο φως και να καταλαβαίνεις ότι το δικό σου δαχτυλικό αποτύπωμα ακουμπά πάνω στο αποτύπωμα ανθρώπων που έζησαν πριν από εκατοντάδες χρόνια». Εκείνη η εμπειρία δεν ήταν απλώς μια διδακτική στιγμή: Ήταν μια αποκάλυψη. Έτσι άρχισε το ταξίδι της στη βυζαντινή αρχαιολογία.
Η ερευνητική της πρόταση έχει έναν φιλόδοξο και ταυτόχρονα αποκαλυπτικό τίτλο:
«Παράγοντες συνοχής στη διακυβέρνηση μίας αυτοκρατορίας: Η ανθρωπογεωγραφία του Βυζαντίου από τον 7ο μέχρι τον 12ο αιώνα».
Αυτό που επιχειρεί να κατανοήσει δεν είναι μόνο η πολιτική ιστορία, ούτε μόνο η διοικητική δομή της αυτοκρατορίας. Είναι η ίδια η λειτουργία της συνοχής σε μια από τις μακροβιότερες κρατικές οντότητες της ανθρώπινης ιστορίας. Η έρευνα εστιάζει στη μέση βυζαντινή περίοδο –την εποχή των Θεμάτων και της μεγάλης αναδιοργάνωσης της αυτοκρατορίας.
Η μεθοδολογία της συνδυάζει κλασικές πηγές –ιστοριογραφία, αγιολογικά κείμενα, επιστολογραφία– με ένα λιγότερο γνωστό αλλά εξαιρετικά πολύτιμο σώμα μαρτυριών: Τα βυζαντινά μολυβδόβουλλα. Αυτοί οι μικροί μολύβδινοι δίσκοι, με τους οποίους οι Βυζαντινοί επικύρωναν την αλληλογραφία τους, αποτελούν ένα είδος αρχείου ζωής.
Ποιοι χρησιμοποιούν αυτήν τη γραφειοκρατική σφραγίδα; Κυρίως οι δημόσιοι υπάλληλοι της εποχής –στρατιωτικοί, διοικητικοί, οικονομικοί διαχειριστές. Η αλληλογραφία τους είναι η καθημερινότητα μιας αυτοκρατορίας που παλεύει να οργανωθεί, να διοικηθεί, να επιβιώσει. Έτσι, μέσα από τα μολυβδόβουλλα, ξετυλίγεται μια λεπτομερής και δυναμική εικόνα της βυζαντινής κυβερνησιμότητας.
Ξαναδιαβάζοντας το Βυζάντιο: Ένα παρεξηγημένο παρελθόν
Η επιλογή της κ. Καραγιώργου να αφιερωθεί στο Βυζάντιο δεν ήταν τυχαία. Προέκυψε από μια βαθύτερη ανάγκη να επανατοποθετήσει ένα παρεξηγημένο ιστορικό αφήγημα. «Λανθασμένα, το Βυζάντιο είναι παρεξηγημένο. Συχνά χρησιμοποιούμε τον όρο ‘βυζαντινός’ για να περιγράψουμε κάτι περίπλοκο, γεμάτο ίντριγκες και γραφειοκρατία», σημειώνει. Και συνεχίζει: «Είναι λάθος να κρίνουμε έναν πολιτισμό του παρελθόντος με κριτήρια της εποχής μας. Πρέπει πρώτα να προσπαθήσουμε να τον καταλάβουμε».
Το Βυζάντιο, όπως εκείνη το προσεγγίζει, δεν είναι ένα παγωμένο παρελθόν, αλλά ένας κόσμος πολύπλευρος και ζωντανός, που ανταποδίδει στον μελετητή του μια αστείρευτη πηγή νοημάτων. «Όποιος ασχολείται με το Βυζάντιο δεν πρόκειται να βαρεθεί ποτέ. Χρειάζεται αυτιά και μάτια ανοιχτά, τεταμένη προσοχή και μεγάλη οξύνοια», λέει με ενθουσιασμό που μεταδίδει αγάπη και σεβασμό για το αντικείμενό της.
Τα λόγια της υπενθυμίζουν πως η έρευνα στις ανθρωπιστικές επιστήμες δεν είναι ποτέ εύκολη –ούτε θεωρείται αυτονόητη. Το ERC Grant το γνωρίζει αυτό: Ζητά προτάσεις ρηξικέλευθες, οραματικές, που να φέρνουν κάτι πραγματικά νέο. «Η συνταγή της επιτυχίας έχει τα ίδια συστατικά παντού: Σκληρή δουλειά, προσήλωση, υπομονή και επιμονή» αναφέρει. Αλλά για τα ERC, προσθέτει, χρειάζεται και κάτι ακόμη: Η ικανότητα να οργανώσεις μια ομάδα, να δώσεις κατευθύνσεις, να εμπνεύσεις.
Το μέλλον: Συνεργασίες, νέα γενιά και πολιτιστική διπλωματία
Η Όλγα Καραγιώργου βλέπει το ERC όχι ως προσωπικό επίτευγμα, αλλά ως ευκαιρία για κάτι συλλογικό. «Αυτό που θα ήθελα να μείνει στο τέλος των πέντε ετών είναι οι συνεργασίες», λέει. Σχεδιάζει ένα πρόγραμμα που ενώνει ερευνητές από πολλές ευρωπαϊκές χώρες, χτίζοντας γέφυρες φιλίας και κοινών στόχων. Η διάσταση της πολιτιστικής διπλωματίας είναι γι’ αυτήν καθοριστική: Η έρευνα ως μέσο διεθνούς διαλόγου, κατανόησης και ανταλλαγής.
Παράλληλα, θέτει μια ακόμη, εξίσου σημαντική προτεραιότητα: Τη νέα γενιά. «Θα ήθελα να βοηθήσω τους νέους ερευνητές να αποκτήσουν δεξιότητες και εμπειρίες χρήσιμες για την επαγγελματική τους εξέλιξη». Η φράση αυτή συνοψίζει το βαθύτερο νόημα της επιστήμης: Η γνώση προχωρά μόνο όταν προχωρά και ο άνθρωπος πίσω από αυτήν.
Η ίδια δεν διστάζει να μιλήσει και για τα δύσκολα. Για τα προβλήματα αξιοκρατίας και σωστής αξιολόγησης στη χώρα, για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ερευνητές. Όμως επιμένει: Υπάρχει εξαιρετικό ανθρώπινο δυναμικό, υπάρχουν δυνατότητες. Το μέλλον μπορεί να είναι φωτεινό –αρκεί να υπάρχει χώρος για αριστεία.
Και μέσα σε όλα αυτά, η αποστολή της παραμένει σαφής: «Να κάνουμε το Βυζάντιο περισσότερο ελκυστικό, πιο κατανοητό και λιγότερο “βυζαντινό”». Ένα χαμόγελο σχεδόν ακούγεται πίσω από τη φράση. Γιατί το έργο της, τελικά, είναι να κάνει ένα παρελθόν που συχνά παρανοείται, ξανά οικείο, ζωντανό και διαθέσιμο για νέες αναγνώσεις.
Η Όλγα Καραγιώργου βρίσκεται στα Πρόσωπα του 2025 γιατί ενώνει το χθες με το σήμερα, γιατί ανατρέπει στερεότυπα και χτίζει νέους δρόμους ανάμεσα στις χώρες, τις επιστήμες και τις γενιές. Γιατί, μέσα από την έρευνά της, δείχνει ότι η κατανόηση του παρελθόντος δεν είναι πολυτέλεια, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για το μέλλον.
