Καθώς το κόστος του ψεκασμού των καλλιεργειών με φυτοφάρμακα αυξάνεται διαρκώς, οι γεωργοί στην «καρδιά» της αγροτικής Ελλάδας στρέφονται σε μια φθηνότερη και επικίνδυνη λύση: υγρά σκευάσματα σε πλαστικά μπουκάλια χωρίς ετικέτες, που περνούν λαθραία διά ξηράς και θαλάσσης.
Για δεκάδες παραγωγούς σε όλη την πεδιάδα της Θεσσαλίας, αυτά τα προϊόντα είναι πιο αποτελεσματικά, όπως δηλώνουν οι ίδιοι, αλλά ταυτόχρονα δυνητικά πιο επιβλαβή: εργαστηριακοί έλεγχοι που κοινοποιήθηκαν στο διεθνές ειδησεογραφικό πρακτορείο Reuters δείχνουν ότι περιέχουν φυτοφάρμακα που έχουν απαγορευτεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση εδώ και χρόνια, λόγω υποψιών για σοβαρούς κινδύνους για τον άνθρωπο ή το περιβάλλον.
Το φαινόμενο που περιγράφουν αγρότες, αιρετοί αξιωματούχοι, αστυνομικοί και ειδικοί της βιομηχανίας φυτοπροστασίας στην Ελλάδα δεν είναι μεμονωμένο. Αντίθετα, αντανακλά μια τάση που εντοπίζεται σε ολόκληρη την ΕΕ, καθώς οι Αρχές διαπιστώνουν ότι η χρήση απαγορευμένων ή παραποιημένων φυτοφαρμάκων βρίσκεται σε ιστορικά υψηλά επίπεδα -την ώρα που το μπλοκ των «27» επιδιώκει να μειώσει ακόμα και τη χρήση των επιτρεπόμενων φυτοπροστατευτικών μέσων, στο πλαίσιο της πράσινης μετάβασης.
Σύμφωνα με τα στοιχεία, τουλάχιστον το 14% των φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιούνται σήμερα σε ευρωπαϊκά χωράφια είναι παράνομα, έναντι περίπου 10% το 2015. Στην Ελλάδα, ο Σύνδεσμος Φυτοπροστασίας (ΕΣΥΦ) δηλώνει ότι σε κάποιες περιοχές το ποσοστό μπορεί να αγγίζει το 25%.
Η τελευταία διαθέσιμη πανευρωπαϊκή επιχείρηση της Europol δείχνει πόσο εκτεταμένο είναι το φαινόμενο: το 2022, κατασχέθηκαν στην Ευρώπη 2.040 τόνοι παράνομων φυτοφαρμάκων -τετραπλάσια ποσότητα σε σχέση με το 2019. Οι Αρχές σε Ελλάδα, Γαλλία, Γερμανία και Ισπανία παραδέχονται ότι η πραγματική έκταση του λαθρεμπορίου είναι ακόμα μεγαλύτερη, καθώς μεγάλο μέρος του περνά απαρατήρητο.
«Αυτό είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα» δήλωσε εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, υπογραμμίζοντας ότι η ευθύνη για την πάταξη του φαινομένου ανήκει αποκλειστικά στα κράτη-μέλη. Η Επιτροπή, πάντως, υποστηρίζει ότι εργάζεται για να επισπεύσει την έγκριση νέων ουσιών, που θα επιτρέψουν στους αγρότες να καταπολεμούν νόμιμα τα παράσιτα.
Ο Έλληνας υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης, Κώστας Τσιάρας, δήλωσε ότι η Ελλάδα καταβάλλει προσπάθειες για την προστασία της δημόσιας υγείας, την υποστήριξη των αγροτών και την προώθηση της ασφαλούς, νόμιμης παραγωγής. «Η μάχη κατά της παρανομίας είναι προτεραιότητα για εμάς» τόνισε.
Τα οικονομικά αδιέξοδα και η απόγνωση των αγροτών
Η Θεσσαλία, ο «σιτοβολώνας» της Ελλάδας, φιλοξενεί καλλιέργειες μήλων, αμυγδάλων, σιτηρών και βαμβακιού. Όμως, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης του 2010-2018 και η κλιματική αλλαγή, που έχει ξηράνει τα χωράφια και έχει αυξήσει τις επιδημίες παρασίτων, έχουν φέρει τους αγρότες σε οριακό σημείο. Πολλοί δηλώνουν ότι τα φυτοφάρμακα αποτελούν ως και το 50% του ετήσιου κόστους τους.
Ένα λίτρο δημοφιλούς εγκεκριμένου εντομοκτόνου μπορεί να φτάσει τα 380 ευρώ -ενώ το ίδιο σε πλαστή εκδοχή στη μαύρη αγορά πωλείται για 200-230 ευρώ. Οι τιμές αυτές, λένε οι παραγωγοί, απειλούν την επιβίωσή τους. Ήδη, οπωρώνες στην περιοχή εγκαταλείπονται και πολλοί στρέφονται σε εναλλακτικές εργασίες.
«Άλλο να παρανομείς για το κέρδος και άλλο για να επιβιώσεις» λέει ο Γιώργος Ζέικος από την Αγιά, που παραδέχεται ότι έχει δεχθεί προτάσεις για παράνομα σκευάσματα, αλλά τις αρνήθηκε. Παρά ταύτα, αγρότες σε έξι χωριά της Θεσσαλίας ανέφεραν ότι οι ίδιοι ή γείτονές τους έχουν δοκιμάσει τέτοια σκευάσματα.
Πέρα από το χαμηλότερο κόστος, οι αγρότες βρίσκουν δελεαστική και την αποτελεσματικότητα των παράνομων φυτοφαρμάκων. Στη Μεταμόρφωση, βαμβακοπαραγωγοί θυμούνται πώς τα παλιά -και πλέον απαγορευμένα σκευάσματα- ήταν τόσο ισχυρά που τα πουλιά δεν πλησίαζαν τα χωράφια μετά τον ψεκασμό. Σήμερα, δηλώνουν πως αναγκάζονται να ρίχνουν διπλάσια από τη συνιστώμενη δόση των νόμιμων προϊόντων, για να δουν αποτέλεσμα.
Από την πλευρά του, ο πρόεδρος του ΕΣΥΦ, Γιώργος Ποντίκας, απορρίπτει τους ισχυρισμούς περί αναποτελεσματικότητας και υψηλού κόστους, επιμένοντας ότι οι Αρχές πρέπει να τιμωρούν αυστηρά τους παραβάτες. «Όποιος δηλητηριάζει την τροφική μας αλυσίδα για κέρδος πρέπει να αντιμετωπίζεται ως εγκληματίας» δήλωσε χαρακτηριστικά.
Οι παράνομες διαδρομές και ο «Βούλγαρος»
Η διαδρομή των παράνομων σκευασμάτων είναι πλούσια σε ευρηματικότητα: περνούν οδικώς από τη Βουλγαρία μέσα σε ρεζέρβες αυτοκινήτων ή φτάνουν διά θαλάσσης σε σχεδίες που χρησιμοποιούν διακινητές μεταναστών από την Τουρκία. Σε χωριά της Θεσσαλίας, ντόπιοι λειτουργούν ως μεσάζοντες για τον επονομαζόμενο «Βούλγαρο», που φέρνει τα σκευάσματα κατά παραγγελία. Οι πληρωμές γίνονται με μετρητά, οι ψεκασμοί εκτελούνται νύχτα και τα άδεια δοχεία καίγονται, για να εξαφανιστούν τα ίχνη.
«Αν το θες, το βρίσκεις» λέει ο Θανάσης Κωστής, αγρότης στη Μεταμόρφωση, που δηλώνει ότι ο ίδιος δεν έχει χρησιμοποιήσει τέτοια προϊόντα. Όσοι τα χρησιμοποιούν, πάντως, προτιμούν να διατηρούν την ανωνυμία τους, φοβούμενοι κυρώσεις.
Η Βουλγαρική Υπηρεσία Ασφάλειας Τροφίμων υποστηρίζει ότι από τον Οκτώβριο έχει αυξήσει τους ελέγχους για να περιορίσει τη διακίνηση μη εγκεκριμένων φυτοφαρμάκων. Από την πλευρά του, το υπουργείο Εμπορίου της Τουρκίας δεν απάντησε σε ερώτημα του Reuters για σχόλιο.
Σύμφωνα με ανώτερο αξιωματικό της ΕΛΑΣ, το λαθρεμπόριο έχει πλέον τη δομή οργανωμένου οικονομικού εγκλήματος, με διακριτούς ρόλους για την εισαγωγή, αποθήκευση και διανομή των σκευασμάτων. Η αστυνομία δρα κυρίως βάσει πληροφοριών.
Οι… αόρατοι κίνδυνοι για την υγεία
Τα κατασχεθέντα προϊόντα αποστέλλονται στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο για ανάλυση. Συχνά φέρουν βουλγαρικές, τουρκικές ή χειρόγραφες ετικέτες, ενώ πολλά πλαστά μιμούνται εγκεκριμένα προϊόντα, αλλά περιέχουν επιβλαβή υποκατάστατα και άγνωστους διαλύτες. Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, μόνο σκευάσματα με ελληνική ετικέτα είναι νόμιμα.
Η Europol και η ελληνική αστυνομία αναφέρουν ότι πολλές από τις παράνομες ουσίες προέρχονται από την Κίνα. Το Πεκίνο διαμηνύει πως ζητά από τις εταιρείες να τηρούν τους τοπικούς νόμους και είναι ανοιχτό σε ενίσχυση της τελωνειακής συνεργασίας με την ΕΕ.
Η Ευρώπη έχει απαγορεύσει πολλές από αυτές τις ουσίες λόγω κινδύνων για την υγεία: βλάβες σε ήπαρ, νεφρά, πνεύμονες και πιθανότητα καρκινογένεσης. Κάποιες ωστόσο παραμένουν νόμιμες σε άλλες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Το 2024, περισσότερα από 12 απαγορευμένα φυτοφάρμακα εντοπίστηκαν στην Ελλάδα, σε ελιές, κεράσια, ντομάτες, σταφύλια και πορτοκάλια. Ο περιφερειάρχης Θεσσαλίας και καθηγητής τοξικολογίας, Δημήτρης Κουρέτας, χαρακτήρισε τα ευρήματα «σοβαρά», λόγω των πιθανών συνεπειών για την υγεία.
Ενώ ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι οι κίνδυνοι για τους καταναλωτές από χαμηλές συγκεντρώσεις φυτοφαρμάκων είναι ελάχιστοι, οι ίδιοι οι αγρότες που εκτίθενται απροστάτευτοι σε παράνομα χημικά μπορεί να διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, γιατροί στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Λάρισας παρατήρησαν σπάνιες περιπτώσεις συνδυασμένης πνευμονικής ίνωσης και εμφυσήματος σε καπνιστές που έρχονταν σε επαφή με φυτοφάρμακα.
«Σχεδόν όλοι οι ασθενείς που εκτίθεντο και στο κάπνισμα και στα φυτοφάρμακα ανέπτυσσαν αυτή τη διακριτή οντότητα» αναφέρει ο γιατρός Ηλίας Δήμεας. Σήμερα, γιατροί σε άλλες αγροτικές περιοχές δηλώνουν ότι βλέπουν αυξημένα περιστατικά αναπνευστικών νοσημάτων και αρχίζουν να λαμβάνουν υπόψη το εργασιακό ιστορικό των ασθενών.
Παρ’ όλα αυτά, οι κίνδυνοι αντιμετωπίζονται με στωικότητα. «Όλα τα φυτοφάρμακα έχουν συνέπειες» λέει ο Κωστής. «Είχα μάσκα, αλλά φέτος δεν τη φόρεσα καθόλου»…
