Της Ειρήνης Παπουτσή
ΦΩΤΟ: Δ. Καστανάρας // LarissaPress
Με μια λιτή εκδήλωση, παρουσία της Υπουργού Παιδείας, Σοφίας Ζαχαράκη, τοπικών αρχών και εκπροσώπων φορέων, εγκαινιάστηκε την περασμένη Κυριακή η ανακαινισμένη εβραϊκή συναγωγή “Ετς Χαγίμ”, της Λάρισας, με «Το Δέντρο της Ζωής» (όπως αποδίδεται η εβραϊκή φράση στα ελληνικά) να αποτελεί τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα στη Θεσσαλία και τρίτη μεγαλύτερη στην Ελλάδα – μετά από αυτές των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης – και τη LarissaPress να “σκαλίζει” το παρελθόν μιας εκ των παλαιοτέρων εβραϊκών κοινοτήτων της διασποράς, που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι και δημιουργικό κύτταρο της πόλης.
Το κτίριο όπου στεγάζεται η Συναγωγή της Λάρισας χτίστηκε το 1866, θεωρείται δε ως ένα από τα παλαιότερα κτίσματα της πόλης, δείγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μα και μνημείο μεγάλης ιστορικής και πολιτισμικής αξίας.
Στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής λεηλατήθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους κατακτητές ως στάβλος, για να αναστηλωθεί στη συνέχεια και να συνεχίσει στον χρόνο, καθώς σύμφωνα με τα στοιχεία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Λάρισας η «Ετς Χαγίμ» είναι η μοναδική Συναγωγή, από τις συνολικά επτά που υπήρξαν στη Λάρισα, η οποία παραμένει όρθια.
Σοβαρά καταπονημένο από το πέρασμα του χρόνου το κτίριο, που μετρά πάνω από έναν αιώνα ζωής, χρειάστηκε να ανακατασκευαστεί, με τις εργασίες να εκκινούν το 2019, σε μια… περιπέτεια που ολοκληρώθηκε μόλις την περασμένη Κυριακή με την τελετή των εγκαινίων.
Η εβραϊκή κοινότητα της Λάρισας στον χρόνο
Σύμφωνα με τους μελετητές η Εβραϊκή Κοινότητα της Λάρισας μετράει 2.000 χρόνια ζωής, καθώς ιστορικοί και περιηγητές αναφέρονται σε ενεργή εβραϊκή παρουσία στην πόλη μας από τη ρωμαϊκή ακόμη εποχή, με αξιολογότερη μαρτυρία αυτή του Αποστόλου Ηρωδίωνα, που όταν επισκέφτηκε τη Λάρισα το 150 μ.Χ. για να κηρύξει τον Χριστιανισμό απευθύνθηκε στους Εβραίους κατοίκους της.
Την εβραϊκή παρουσία στη Λάρισα από τα πρωτοχριστιανικά ακόμη χρόνια δηλώνει ένας μαρμάρινος κίονας που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη κατά τη διάρκεια ανασκαφών που πραγματοποιήθηκαν στην κεντρική πλατεία, το 1973. Πάνω του υπάρχει η ελληνική επιγραφή «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΤΟΥ» και το πανάρχαιο εβραϊκό σύμβολο της επτάφωτης λυχνίας. Οι αρχαιολόγοι τοποθετούν την προέλευσή του μεταξύ 4ου και 6ου μ.Χ. αιώνα, ενώ το εύρημα εκτίθεται σήμερα στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας.
Σημειώνεται πως πολλοί ιστορικοί συγγραφείς αναφέρθηκαν στην Εβραϊκή Κοινότητα της Λάρισας, μεταξύ των οποίων και ο Λαρισαίος ιστορικός, Επαμεινώνδας Φαρμακίδης, ο οποίος στο βιβλίο του «Η ΛΑΡΙΣΑ» γράφει ότι στην πόλη υπήρχε τον 7ο μ.Χ. αιώνα εβραϊκή κοινότητα με τρεις συναγωγές, ο επίσης Λαρισαίος Βάσος Καλογιάννης, ο Ιουδαίος περιηγητής Βενιαμίν από την Τουδέλα, που επισκέφτηκε τη Λάρισα το 1173, ο σύγχρονός του Άραβας γεωγράφος και χρονικογράφος Εντερσή, ο Γκουστάβ Χέρτσμπεργκ (κατά μετάφραση Καρολίδη), ο Παπαρηγόπουλος κ.ά.
Η «Madre d’ Israel» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η περίοδος της Τουρκοκρατίας
Σύμφωνα με τους ιστορικούς περί τα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα την εβραϊκή κοινότητα της Λάρισας συγκροτούσαν ελληνόφωνοι Εβραίοι, γνωστοί ως «Ρωμανιώτ(ες)». Πήρε ωστόσο την τελική της μορφή τον 16ο αιώνα, με την άφιξη στη Λάρισα Εβραίων από την Ισπανία. Οι «Σεφαραντίμ» όπως λέγονται από τη λέξη Σεφαράντ, που στα Εβραϊκά σημαίνει Ισπανία, μετά την εξορία τους στα 1492 από τους καθολικούς βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλλα, κατέφυγαν σε διάφορες χώρες της Μεσογείου, μεταξύ αυτών και στην Ελλάδα.
Θα πρέπει να σημειωθεί πως οι Ισπανοεβραίοι δεν εντάχθηκαν στην κοινότητα που είχαν προ πολλού δημιουργήσει οι γηγενείς Εβραίοι, αλλά ίδρυσαν τη δική τους, κτίζοντας μαζί και τη δική τους συναγωγή. Έτσι στη Λάρισα υπήρχαν για πολλά χρόνια δύο ξεχωριστές εβραϊκές κοινότητες, οι οποίες, με την καθοδήγηση των δύο Ραβίνων (Γιακώβ Μποχώρ Σολομών και Μωσέ Μπεν Σαμπετάι), ενώθηκαν σε μία, που υπάρχει μέχρι σήμερα.
Οι «Σεφαραντίμ», ήταν στην πλειοψηφία τους εξαιρετικά μορφωμένοι, επιστήμονες, φιλόσοφοι και έμπειροι βιοτέχνες και κατά την «ανάμειξή» τους με τους γηγενείς μετέδωσαν όχι μόνον την κουλτούρα και τις παραδόσεις μα και τη γλώσσα τους, τη «Λαντίνο» (Ισπανοεβραϊκά), που διασώζεται μέχρι τις μέρες μας.
Στα χρόνια που ακολούθησαν υπήρξαν και νέες αφίξεις Εβραίων στη Λάρισα, το 1537 από την Απουλία, το 1685 από την Πάτρα και τέλος από την Πελοπόννησο, μετά την επανάσταση στον Μοριά, το 1821. Οι τελευταίοι, περί τις 50 οικογένειες, συγκρότησαν την «αδελφότητα των Μοραϊτών», όπως αναφέρει στο ημερολόγιό του ο Αρχιραβίνος, Συμεών Πέσσαχ.
Με τις διαδοχικές εγκαταστάσεις Εβραίων στο έδαφός της, η Λάρισα αποτέλεσε ένα μεγάλο εβραϊκό κέντρο με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα και απέκτησε τον τίτλο «Madre d’ Israel» (Μητέρα του Ισραήλ) λόγω και της καθιέρωσης της πόλης ως κέντρου μετανάστευσης. Η Κοινότητα Λάρισας, σύμφωνα με εντυπώσεις περιηγητών, γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της κατά τον 17ο, τον 18ο και τον 19ο αιώνα, με την πρόοδο να ανακόπτεται επί Τουρκοκρατίας, όταν αρκετοί μετακινήθηκαν σε άλλες πόλεις.
Την περίοδο εκείνη επιφανή μέλη της κοινότητας, στους οποίους η Οθωμανική Διοίκηση απένειμε τον τιμητικό τίτλο του «Τσελεμπή», χρησιμοποίησαν την ισχύ και το κύρος του τίτλου τους στηρίζοντας με κάθε τρόπο τους ομοθρήσκους τους, ενώ η απελευθέρωση της Λάρισας από τον τουρκικό ζυγό, στις 31 Αυγούστου 1881, βρήκε (και) τους Εβραίους να πανηγυρίζουν κατά την υποδοχή του ελληνικού στρατού.
Η εβραϊκή Κοινότητα της Λάρισας ανασυντάχθηκε και σύντομα ξαναβρήκε την παλιά της αίγλη, ενώ το 1881, σύμφωνα με στοιχεία της απογραφής του πληθυσμού της Θεσσαλίας, ανάμεσα στους 13.000 κατοίκους της Λάρισας, οι 2.200 ήταν Εβραίοι. Μιλούσαν ελληνικά και τουρκικά, αλλά ως μητρική τους γλώσσα, χρησιμοποιούσαν τα ισπανικά.
Πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – Η περίοδος της Κατοχής και η απελευθέρωση
Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ζούσαν στη Λάρισα 1.120 Εβραίοι. Η κήρυξη του πολέμου βρήκε και την εβραϊκή Κοινότητα Λάρισας ξεσηκωμένη, με τα μέλη της να πολεμούν στο πλευρό των Ελλήνων χριστιανών. Σύμφωνα με την ΙΚΛ συνολικά 13 Λαρισινοί Εβραίοι έπεσαν ηρωικά μαχόμενοι (4 στο Αλβανικό μέτωπο και 9 σε μάχες εναντίον των Γερμανών), ενώ 7 υπήρξαν θύματα του σφοδρού βομβαρδισμού της Λάρισας από εχθρικά αεροπλάνα, στις 21 Δεκεμβρίου 1940. Συγχρόνως, πολλοί ήταν οι άμαχοι που βοήθησαν στον αγώνα ενταγμένοι σε διάφορους συλλόγους και οργανώσεις.
Στη διάρκεια της Ιταλικής Κατοχής οι Εβραίοι της Λάρισας δεν αντιμετώπισαν ιδιαίτερο κίνδυνο, ωστόσο τα δεινά ξεκίνησαν όταν η χώρα βρέθηκε υπό γερμανική κατοχή και διοίκηση, με τον επικείμενο κίνδυνο για την τύχη των Εβραίων να γίνεται περισσότερο ορατός στις αρχές του 1944, με την επιβολή των ναζιστικών μέτρων εναντίον των Εβραίων, με τους κατακτητές να δείχνουν καθαρά πια τις προθέσεις τους.
Με το προηγούμενο των Εβραίων της Θεσσαλονίκης να είναι πλέον γνωστό κάποιοι εγκατέλειψαν τη Λάρισα, με πολλούς ωστόσο να παραμένουν στις εστίες τους και τους φόβους δυστυχώς να επαληθεύονται με τον πιο τραγικό τρόπο τα χαράματα της 24ης Μαρτίου 1944, όταν Γερμανοί, βοηθούμενοι από συνεργάτες τους, περικύκλωσαν την εβραϊκή συνοικία των “Έξι Δρόμων”, μπήκαν μόνο στα εβραϊκά σπίτια και απομάκρυναν βίαια όλους τους ενοίκους τους. Μέσα σε μια ώρα συνέλαβαν 243 Εβραίους κάθε ηλικίας, φύλου, κοινωνικής θέσης και οικονομικού επιπέδου. Μετά από ολιγοήμερη κράτηση σε πρόχειρο στρατόπεδο, μαζί με ομόθρησκούς τους από άλλες πόλεις, επιβιβάστηκαν βίαια σε κλειστά φορτηγά βαγόνια τρένου και οδηγήθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου. Η Κοινότητα Λάρισας, μέσα σε μία μόνο μέρα έχασε το 36% του πληθυσμού της, ενώ οι περιουσίες όλων λεηλατήθηκαν.
Δεν έλειψαν φυσικά και εκείνοι που κατάφεραν να κρυφτούν και γλύτωσαν, χάρη στην πολύτιμη συνδρομή αντιστασιακών οργανώσεων και τοπικών αρχών, αλλά και με την στήριξη απλών Λαρισαίων, που διέσωσαν ολόκληρες εβραϊκές οικογένειες, κρύβοντάς τες στα σπίτια τους.
Με την απελευθέρωση της Λάρισας από τους Γερμανούς, την 23η Οκτωβρίου 1944, άρχισαν να επιστρέφουν και οι Εβραίοι από τα βουνά, ενώ παράλληλα επέστρεφαν και μόλις 6 όμηροι, επιζήσαντες των στρατοπέδων συγκέντρωσης, με την Κοινότητα να παλεύει για την ανασυγκρότησή της, ενώ λόγω της ανέχειας, αλλά και του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε, ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης μειώθηκε, καθώς πολλές οικογένειες μετανάστευσαν σε μεγαλύτερες πόλεις, στην Αμερική και στο Ισραήλ.
Τα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι σήμερα
Στα χρόνια που ακολουθούν η Κοινότητα της Λάρισας γνωρίζει και πάλι άνθηση, με τους Εβραίους της πόλης να ασχολούνται με ένα ευρύ φάσμα επαγγελμάτων, συμμετέχοντας σε επαγγελματικούς, πολιτιστικούς και ανθρωπιστικούς συλλόγους και συμβάλλοντας ουσιαστικά στην κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και πολιτική ζωή της. Κορυφαία στιγμή για την τοπική κοινωνία οι από κοινού εκδηλώσεις μνήμης του Ολοκαυτώματος, ενώ αξιοσημείωτη θεωρείται και η σχετική πρωτοβουλία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Λάρισας για την καθιέρωση από το 2012, της συμμετοχής των σχολείων του Ν. Λάρισας σε εκδηλώσεις στην πλατεία Άννας Φρανκ, στη μνήμη του 1,5 εκ. παιδιών που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Απόλυτα ενταγμένα στην τοπική κοινωνία τα μέλη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Λάρισας διατηρούν αξίες και παραδόσεις και μαζί τιμούν τη διπλή ταυτότητά τους, εκείνη του Έλληνα πολίτη και του Εβραίου στο θρήσκευμα.
