Του Στάθη Αραποστάθη (Καθηγητής ΕΚΠΑ, Διευθυντής του Εργαστηρίου Επιστήμη, Τεχνολογία και Καινοτομία στην Κοινωνία)
Το τελευταίο διάστημα παρατηρούμε μια έντονη επίθεση κατά της επιστήμης, των επιστημονικών θεσμών και των πανεπιστημίων από το καθεστώς Τραμπ και το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα. Η επίθεση αυτή βασίζεται στη ρητορική ότι η επιστήμη παράγεται μέσα σε ελίτ θεσμούς, από επιστήμονες-ελίτ, οι οποίοι δεν υπηρετούν τα αμερικανικά εθνικά συμφέροντα και αξίες —συμπεριλαμβανομένης της αξίας της επιχειρηματικότητας.
Μέσα σε ένα πλαίσιο κρατικού παρεμβατισμού, η επιστήμη κομματικοποιείται, παρουσιάζεται δηλαδή ως φορέας αξιών και προτεραιοτήτων του Δημοκρατικού Κόμματος. Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτή η επίθεση πολιτικοποιεί την επιστήμη με τρόπο που πλήττει την αξιοπιστία της, προωθώντας λαϊκιστικές πολιτικές που σχετικοποιούν την έννοια της αλήθειας.
Όσοι μελετάμε τη συγκρότηση της επιστήμης και της τεχνολογίας, καθώς και την επιστημονική και τεχνολογική πολιτική σε Ευρώπη και Αμερική, γνωρίζουμε ότι από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, η επιστήμη άρχισε να κομματικοποιείται στις ΗΠΑ, με αφορμή το ρυθμιστικό πλαίσιο για την έρευνα στα βλαστοκύτταρα, τις αμβλώσεις και την Κλιματική Αλλαγή.
Σε πρόσφατη διάλεξη του στο ΕΚΠΑ στα πλαίσια των δραστηριοτήτων του εργαστηρίου Επιστήμη, Τεχνολογία και Καινοτομία στην Κοινωνία, ο κοινωνιολόγος Stephen Hilgartner (Μάιος 2025)τόνισε ότι η επιστήμη εμπλέκεται πλέον άμεσα στις κομματικές και εκλογικές εκστρατείες, ήδη από την εκλογική αναμέτρηση του Γκορ με τον Μπους τον νεότερο. Αυτό που παρατηρούμε τις τελευταίες δύο δεκαετίες είναι μια διαδικασία σταδιακής αλλά συστηματικής κομματικοποίησης της επιστήμης, η οποία οδηγεί σε συνθήκες σχετικισμού.
Το πραγματικά προβληματικό δεν είναι η πολιτικοποίηση της επιστήμης, αλλά η κομματικοποίησή της. Η σύγχρονη επιστήμη υπήρξε πάντοτε μια πολιτική διαδικασία. Όσοι μελετούμε την αλληλεπίδραση επιστήμης και κοινωνίας γνωρίζουμε καλά ότι η επιστήμη φέρει εγγενώς πολιτικό χαρακτήρα —από την εποχή του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα έως σήμερα. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι η πολιτική απόφαση για το ποιες έρευνες θα χρηματοδοτηθούν καθορίζει ποια επιστήμη θα έχει τα μέσα να συγκροτηθεί ως αξιόπιστη και ως κοινωνική προτεραιότητα.
Την ίδια στιγμή, βέβαια, τα επιστημονικά δεδομένα, οι μεθοδολογίες, οι θεωρητικές προσεγγίσεις και τα ερευνητικά εργαλεία διαμορφώνουν το ρυθμιστικό πλαίσιο και επηρεάζουν καθοριστικά τις πολιτικές αποφάσεις που επιτρέπουν στις κοινωνίες να λειτουργούν. Το ζητούμενο στην επιστημονική και τεχνολογική πολιτική είναι οι κοινωνίες και τα κράτη να κατανοήσουν τον πολιτικό χαρακτήρα της επιστήμης και να συγκροτήσουν θεσμούς για τη δημοκρατική και ανοικτή παραγωγή της γνώσης, βασισμένη σε κοινωνικές προτεραιότητες.
Οι δημοκρατίες δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς επιστήμη. Όμως, πρόκειται για μια επιστήμη που δεν πρέπει να επιβάλλεται ως τεχνοκρατική αυθεντία, αλλά να νοείται ως γνώση που ενσωματώνει αξίες, ποικίλες προτεραιότητες, πολλαπλές εκδοχές —και, βέβαια, ενίοτε σημαντικές αβεβαιότητες.
Ας θυμηθούμε το πρώτο κύμα της πανδημίας COVID-19, όπου επικοινωνήθηκε με επιτυχία μια επιστήμη που είτε δεν γνώριζε είτε αναγνώριζε εκείνες τις πτυχές του φαινομένου που δεν γνώριζε ή τις γνώριζε με μεγάλη αβεβαιότητα. Τα προβλήματα στην επιστημονική επικοινωνία κατά την πανδημία ξεκίνησαν όταν η επιστήμη παρουσιάστηκε ως απόλυτη αυθεντία και στη συνέχεια κομματικοποιήθηκε. Σε περιόδους κρίσης, η κομματικοποίηση της επιστημονικής γνώσης, πάνω στην οποία βασίζονται κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις, δημιουργεί σοβαρά προβλήματα. Αυτή η συνθήκη μπορεί να οδηγήσει τόσο σε κακή επιστήμη όσο και σε λανθασμένες, κοινωνικά επιζήμιες πολιτικές αποφάσεις.
Το 2007 κυκλοφορεί το βιβλίο Η επιλογή της χρυσής τομής (Δ. Κουρέτας, 2007). Το έργο αυτό παρουσιάζει ένα εναλλακτικό πρόγραμμα για την επιστημονική έρευνα και την ανάπτυξη στον καπιταλισμό, με έμφαση στις αξίες της επιστήμης και στις ιδιαιτερότητες της τοπικότητας. Το πρόγραμμα αυτό προτείνεται ως διαφορετικός δρόμος από εκείνον της έρευνας για τα γενετικά τροποποιημένα. Αποτελεί παράδειγμα ενός μονοπατιού επιστήμης αριστείας και αξιών που ταυτόχρονα συνεισφέρει σε αναπτυξιακά προγράμματα με δικαιοσύνη —τόσο ως προς τη διανομή του πλούτου, όσο και ως προς την αναγνώριση των κινδύνων και των αδικιών, καθώς και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων.
