Τον μήνα Μάιο, το ημερολόγιο των δημοπρασιών και των φουάρ ανά τον κόσμο είναι εξαιρετικά φορτωμένο, μετατρέποντας διάφορες πόλεις σε κέντρα συνάντησης συλλεκτών, φιλότεχνων και επιμελητών από όλο τον κόσμο. Για τους λάτρεις της ελληνικής τέχνης προορισμός αυτόν τον μήνα είναι το Παρίσι. Εκεί διοργανώνεται από την Art Expertise για τον οίκο Bonhams στις 21 Μαΐου η 46η δημοπρασία Greek Sale, με ένα ακόμη αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη των τελευταίων δύο αιώνων.
Η πρόσκληση από τους Bonhams Cornette de Saint Cyr και Art Expertise για ένα κοκτέιλ, συνοδεία μιας ιδιωτικής ξενάγησης στα 172 έργα που περιλαμβάνει η φετινή δημοπρασία, κατά την πρώτη ημέρα της έκθεσή τους στο κτίριο Αμαλίας 36, ήταν μια ευκαιρία να δούμε με ποια εικαστική «βιτρίνα» αλλά και ποιους δημιουργούς στη δεύτερη γραμμή ταξιδεύει η ελληνική τέχνη στο εξωτερικό. Η παρουσίαση φιλοξενείται σε ένα από τα πιο αριστοκρατικά αθηναϊκά κτίρια, το πρώην Μέγαρο Λυκιαρδόπουλου στην αρχή της λεωφόρου Αμαλίας. Εδώ διατηρείται η λάμψη που είχαν αντίστοιχες εκδηλώσεις στο παρελθόν· την εποχή, δηλαδή, που οι δημοπρασίες έργων τέχνης αποτελούσαν πρωτίστως ένα κοσμικό γεγονός, όπως θυμάται η Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, αντιπρόσωπος του οίκου δημοπρασιών Bonhams στην Ελλάδα.
Με αφετηρία το 2002
Το Greek Sale των Bonhams διοργανώνεται από το 2002, πρώτα στο Λονδίνο και στη συνέχεια στο Παρίσι. Ωστόσο, πολλά χρόνια νωρίτερα ο οίκος Christie’s δημοπρατούσε στην Αθήνα έργα ελληνικής τέχνης, σε κομψές βραδιές που καλούσαν το μεγαλοαστικό κοινό της πόλης να συναντηθεί πίνοντας ένα ποτήρι σαμπάνια στο Μέγαρο Μελά ή στο Ζάππειο. Ηταν οι εποχές που οι προσκεκλημένοι «διαγκωνίζονταν για μια θέση στις πρώτες σειρές καθισμάτων, αυτές που βρίσκονται απέναντι από τον δημοπράτη και πιο κοντά στα έργα», λέει η κ. Αγγελοπούλου, ανακαλώντας το παρελθόν που δεν είναι και τόσο μακρινό. Στη δημοπρασία του ελληνικού τμήματος, τους Christie’s διαδέχτηκαν οι Sotheby’s και στη συνέχεια οι Bonhams, ενώ στο μεταξύ η διοργάνωση έφυγε από την Αθήνα στο εξωτερικό.
Ακολουθώντας την κ. Αγγελοπούλου στην περιήγηση των έργων, τα οποία πλέον προετοιμάζονται για το ταξίδι τους προς το Παρίσι, της ζητάμε να μας περιγράψει μια ημέρα μέσα στην αίθουσα δημοπρασιών. Τι έχει μείνει από την αίγλη του παρελθόντος στην ψηφιοποιημένη εποχή μας και πόσο μοιάζει αυτό που συμβαίνει εκεί με τις κινηματογραφικές εικόνες του κονταροχτυπήματος των διεκδικητών – συλλεκτών;
«Ενδεχομένως, το τελικό χτύπημα στην παραδοσιακή διαδικασία δημοπράτησης έργων τέχνης να δόθηκε στη διάρκεια της πανδημίας», απαντά. «Κατά το παρελθόν ο ενδιαφερόμενος έπρεπε να έρθει στην αίθουσα –αυτοπροσώπως ή κάποιος εκπρόσωπός του– και δεν είχαμε περισσότερες από πενήντα τηλεφωνικές προσφορές. Αντιθέτως, σήμερα ο κύριος όγκος των προσφορών έρχεται μέσω τηλεφώνου και Διαδικτύου, ενώ οι γραπτές προσφορές όσων έχουν δει τα έργα στην έκθεση. Αλλά ναι, ο δημοπράτης εξακολουθεί να κρατάει ξύλινο σφυράκι», λέει γελώντας.
Εκτός από τους «δασκάλους» της νεοελληνικής ζωγραφικής, προτεραιότητα δίνεται και σε καλλιτέχνες όπως ο Τσαρούχης, ο Εγγονόπουλος, ο Μόραλης και ο Γαΐτης, λέει η Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, αντιπρόσωπος του οίκου Bonhams.
Στην απορία μας σχετικά με τον τρόπο που διαρθρώνεται το περιεχόμενο του Greek Sale, μας εξηγεί ότι πέρα από την προτεραιότητα που δίνεται σε ιδιαίτερα αναγνωρίσιμους Ελληνες καλλιτέχνες-δασκάλους της νεοελληνικής ζωγραφικής όπως είναι ο Γύζης, ο Λύτρας, ο Παρθένης, ο Μπουζιάνης, η γενιά που ανδρώθηκε κατά τη δεκαετία του ’30 σαν τον Τσαρούχη, τον Εγγονόπουλο, τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα και αργότερα τον Μόραλη, τον Γαΐτη, τον Φασιανό, αρχίζει σιγά σιγά να κερδίζει το ενδιαφέρον του κοινού. Εξετάζοντας τα στοιχεία που δίνουν τον τζίρο του Greek Sale των Bonhams σε συνεργασία με την Art Expertise επί μια οκταετία, διαπιστώνουμε ανοδική πορεία φτάνοντας στο αποκορύφωμα του 2023 με 8,3 εκατ. ευρώ. Ενα έτος αργότερα, το 2024, το έργο του Γιάννη Τσαρούχη «Νέος μεταμφιεσμένος σε Ερωτα» σημείωσε την τιμή-ρεκόρ των 572.000 ευρώ, και είναι φανερή η σταθερή αύξηση της τιμής των έργων του καλλιτέχνη χρόνο με τον χρόνο.
Από ιδιωτικές συλλογές
«Είμαστε ενθουσιασμένοι που φέτος εκθέτουμε έργα που βρίσκονταν σε κλειστές ιδιωτικές συλλογές για χρόνια και που τώρα δίνεται η ευκαιρία να παρουσιαστούν στο ευρύ κοινό και να αγοραστούν από νέους συλλέκτες που χτίζουν τώρα τις δικές τους σημαντικές συλλογές», σχολιάζει. Ανάμεσα στους bidders δεν βρίσκονται πλέον μόνον Ελληνες συλλέκτες και φιλότεχνοι με ελληνικές ρίζες, μέλη της διασποράς ανά τον κόσμο, αλλά και ξένοι που είτε επιθυμούν να προσθέσουν στις συλλογές τους Ελληνες καλλιτέχνες είτε, όπως υπογραμμίζει η κ. Αγγελοπούλου, ψάχνουν να βρουν στη δημοπρασία το έργο που θα τους συγκινήσει ώστε να τοποθετηθεί στα καλοκαιρινό σπίτι τους στην Ελλάδα. Πρόκειται συνήθως για παραστατική ζωγραφική, τη ρωτάμε, μολονότι έχουμε δει στην ξενάγησή μας έργα του Pavlos, κατασκευές της Οπυς Ζούνη, ζωγραφική του Θάνου Τσίγκου και του Γιάννη Ψυχοπαίδη;
«Στην πλειονότητα, ναι», απαντά, αναφερόμενη στο έργο του Κόττη, του Σάμιου ή του Ρόρρη, «αλλά διαρκώς τολμάμε μερικά βήματα πιο πέρα από τους ευρέως αναγνωρίσιμους καλλιτέχνες, δοκιμάζοντας ακόμη και την urban art, όπως έγινε με το έργο του Αλέξανδρου Βασμουλάκη που πέρυσι παρουσιάστηκε στη δημοπρασία και πουλήθηκε».
Θέλοντας να συγκεντρώσουμε μερικές επιπλέον πληροφορίες για το εμπορικό αποτύπωμα της ελληνικής εικαστικής σκηνής στο εξωτερικό, μιλήσαμε με τον Αρσέν Καλφαγιάν, συνιδιοκτήτη των ομώνυμων γκαλερί. Η γκαλερί Kalfayan και άλλες, μεταξύ των οποίων οι The Breeder, Bernier/Eliades, Silvia Kouvali, διαθέτουν έντονη παρουσία στο εξωτερικό παρουσιάζοντας Ελληνες εικαστικούς σε ατομικές ή ομαδικές εκθέσεις.
Με βάση λοιπόν την εμπειρία του, ρωτήσαμε τον κ. Καλφαγιάν για την υποδοχή που έχει η παλιά φρουρά αλλά και η νέα γενιά Ελλήνων εικαστικών στον διεθνή κόσμο της τέχνης. «Μετά το 2007, χάρη στις φουάρ, πιστεύω ότι οι ελληνικές γκαλερί έχουμε καταφέρει να προωθήσουμε σημαντικά την ελληνική τέχνη στην παγκόσμια σκηνή», απαντά. «Προφανώς υπάρχουν καλλιτέχνες ήδη καθιερωμένοι στο εξωτερικό, όπως ο Takis ή ο Kounellis, και κοντά τους ο Τσαρούχης, ο Μόραλης, ο Κανιάρης, ο Φασιανός προχωρούν με επιτυχία στην ξένη αγορά. Υπάρχει πρόοδος, αλλά χρειάζεται μεθοδικότητα και υπομονή από εμάς, ελλείψει κρατικής πολιτικής», τονίζει και υπογραμμίζει τη σημασία που έχει ένα οργανωμένο estate που εκπροσωπεί τον ζωγράφο εάν έχει «φύγει» από τη ζωή, και η φροντίδα για τη δημιουργία ενός πλήρους catalogue raisonné.
«H αναβίωση του ενδιαφέροντος για τους καλλιτέχνες μιας παλαιότερης γενιάς, όπως για παράδειγμα των Ελλήνων μοντερνιστών που έζησαν στο εξωτερικό και κατόπιν επέστρεψαν στην Ελλάδα χάνοντας, ίσως εξαιτίας αυτού, ένα μέρος της αναγνωρισιμότητάς τους, βοηθά τους νεότερους να πάρουν τη θέση τους στη διεθνή σκηνή, αποδεικνύοντας ότι υπάρχει συνέχεια στην ελληνική εικαστική παρουσία».
Ενας στρατιώτης χορεύει μέσα στις πορτοκαλιές
Τοποθετημένο σε περίοπτη θέση μέσα στην κεντρική σάλα και φωτισμένο έτσι που να αναδεικνύονται το χρώμα και η σύνθεση, ο «Στρατιώτης που χορεύει ζεϊμπέκικο» (1966-68) του Γιάννη Τσαρούχη (1910-1989) είναι το ακριβότερο έργο της δημοπρασίας Greek Sale του οίκου Bonhams. Η εκτίμησή του κυμαίνεται από 300.000 έως 500.000 ευρώ. Ο πίνακας, που έχει ύψος περίπου ενός μέτρου, αγοράστηκε από ιδιώτη συλλέκτη απευθείας από τον καλλιτέχνη στην Αθήνα γύρω στο 1969 και στη συνέχεια περιήλθε κληρονομικά στον σημερινό κάτοχό του. Το συγκεκριμένο έργο, ως δάνειο και όχι για εμπορική χρήση, παρουσιάστηκε από την Kalfayan Galleries στην κορυφαία φουάρ Art Basel στη Βασιλεία, στο πλαίσιο ενός εκθεσιακού αφιερώματος που έκανε η γκαλερί στο έργο του Γιάννη Τσαρούχη τον Ιούνιο 2018, ώστε να γίνει ευρύτερα γνωστός στο ευρωπαϊκό κοινό της τέχνης.
Ο Τσαρούχης, ο οποίος τώρα απολαμβάνει τη φήμη ενός διάσημου ζωγράφου με έργα που διεκδικούν οι συλλέκτες, καθώς αυξάνεται το διεθνές ενδιαφέρον για τη δουλειά του, ήταν ένας διανοούμενος που αντιμετώπισε με θάρρος ιδεολογικές προκλήσεις και προκατειλημμένες ηθικές πρακτικές στην ελληνική κοινωνία της εποχής του. Ανάμεσα σε αυτά και την ομοφοβία.
«Μόνο τα τελευταία χρόνια της ζωής του δημοσιεύθηκαν μελέτες που ασχολούνταν με την ομοφυλοφιλία στη ζωγραφική του. Και μόλις το 2000 ο ιστορικός τέχνης Νίκος Χατζηνικολάου μπόρεσε επιτέλους να γράψει κατηγορηματικά για τον ομοερωτισμό στο έργο του και να φτάσει στο σημείο να τονίσει τον καθοριστικό του ρόλο στην εξέλιξη του καλλιτέχνη», σημειώνεται στον κατάλογο του οίκου.
Στον έκτο τόμο του αυτοβιογραφικού του έργου με τίτλο «Εικονοστάσιο Ανώνυμων Αγίων» (1983-1985), ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος παραθέτει μια συγκλονιστική αφήγηση της τελετουργίας του ζεϊμπέκικου και των λειτουργικών τελετών της Ορθόδοξης Εκκλησίας: «Ο χορός είχε τελειώσει, όπως και η μουσική. Σιωπή, κανένα χειροκρότημα, κανένα σπάσιμο πιάτων. Δέος, ευλάβεια, ευσέβεια. Σαν να ήταν ακόμη μόνος, ο χορευτής επέστρεψε στη θέση του με αργά βήματα. Μόνο για μια στιγμή, πριν καθίσει, το αριστερό του χέρι άγγιξε τον σταυρό που είχε γλιστρήσει από το πουκάμισό του και τον έσπρωξε πίσω στο στήθος του… η εκκλησιαστική ιεροτελεστία είχε τελειώσει. […] Αχ, αχ, Ρωμιοσύνη, γενναία μητέρα ηρώων, εσύ που γέννησες θεούς, αγγέλους, γυμνά κλαδιά αγαλμάτων… και διθυράμβους τριαντάφυλλων».
Στον πίνακα του Γιάννη Μόραλη που θα δημοπρατηθεί, η στιβαρή συνθετική δομή του αναπτύσσεται ποιητικά από αντίθετες καμπύλες.
Σε ένα καβαλέτο
Σε αντίθεση με τον «στρατιώτη» του Τσαρούχη, «Οι πορτοκαλιές» (1994) του Γιάννη Μόραλη (1916-2009) εκτίθενται στηριγμένες σε ένα καβαλέτο και ο πίνακας φωτίζεται πλάγια από το ανοιξιάτικο αττικό φως που μπαίνει από το παράθυρο της αίθουσας του μεγάρου, με θέα τον κήπο του Ζαππείου.
Το έργο αποκτήθηκε από τον νυν ιδιοκτήτη απευθείας από τον καλλιτέχνη και έχει παρουσιαστεί επίσης στο Μουσείο Μπενάκη στην έκθεση «Γιάννης Μόραλης, Ιδιωτικός Χώρος» (26 Οκτωβρίου 2022-8 Ιανουαρίου 2023). Η τιμή εκκίνησης για τη δημοπρασία είναι 100.000 ευρώ και εκτιμάται ότι θα φτάσει στις 150.000 ευρώ.
Η στιβαρή συνθετική του δομή αναπτύσσεται ποιητικά από αντίθετες καμπύλες – πιθανώς υπάρχει μια σύγχρονη Ναυσικά που παίζει μπάλα σε έναν φωτεινό πορτοκαλεώνα. Κάνοντας μια ανασκόπηση στο έργο του καλλιτέχνη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο κριτικός τέχνης Χάρης Καμπουρίδης σημείωνε το 1997: «Ο Μόραλης μεταμορφώνει το ανθρώπινο σώμα σε γεωμετρικές μορφές, με την ισορροπία να μη γέρνει ούτε προς τη δηλωμένη πνευματική ορθολογικοποίηση ούτε προς τον συναισθηματικό ρομαντισμό. Στα νέα του έργα η χορογραφία των εξιδανικευμένων μορφών του παραπέμπει μάλλον σε μια υπαίθρια παραδεισένια ζωή παρά σε αυστηρούς διαλόγους σε κλειστούς χώρους, ισορροπώντας με ευρηματικότητα τη λυρική ευαισθησία και την οργανωμένη σκέψη».
_______________________________________________________________________________
Κεντρική φωτογραφία: Με βήματα προσεκτικά και καλές αποδόσεις προχωρούν οι δημοπρασίες ελληνικής τέχνης στο εξωτερικό, καταρρίπτοντας ρεκόρ χρόνο με τον χρόνο. Η «Κ» ξεναγήθηκε στην έκθεση των 172 έργων που περιλαμβάνει το «Greek Sales», το οποίο διοργανώνεται από την Art Expertise για τον οίκο Bonhams σε λίγες μέρες στο Παρίσι, και έμαθε εκ των έσω ποια έργα είναι φαβορί, όπως ο πίνακας «Τραγωδία στο Ηρώδειο» του Νίκου Εγγονόπουλου (φωτογραφία).
