Γράφει ο Δημήτρης Καραγκούνης
Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι κατασκευαστές στην Ευρώπη, ίσως και στον κόσμο, που αναγνώρισαν τα πλεονεκτήματα του θόλου. Στις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και στην γύρω από τη Μεσόγειο περιοχή παρατηρούνται γύρω στα 50 είδη θολωτών κτισμάτων, σύμφωνα με δημοσιεύσεις του καθηγητή Borut Juvanec.
Στην Ιταλία λέγονται trullo, hiska, caprile, στη Σαρδηνία pinettu, στη Γαλλία cabanes, cabanon, cabottes, bories, κλπ., στη Μάλτα girna, στην Παλαιστίνη mantarah, στην Αίγυπτο nawamis, στην Κροατία kazun. Πρόκειται για θολωτές αγροτικές καλύβες.
Επίσης, τέτοια κτίσματα με εκφορικό θόλο υπάρχουν και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως στη Σκωτία, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία, στην Κορσική, στη Σλοβενία.
Στον ελλαδικό χώρο συναντούμε θολωτές αγροτικές κατασκευές όπως τα μιτάτα ή κούμου στην Κρήτη, τους βόλτους στην περιοχή της Εγκλουβής στην Λευκάδα καθώς και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
Στον νομό Μαγνησίας κατασκευάστηκαν από τον 16ο έως και τον 19ο αιώνα, με σκοπό την αποθήκευση των προϊόντων που παράγονταν στην ευρύτερη περιοχή, αλλά και σε κάποιες χρονικές περιόδους για τη διαμονή και την προστασία των γεωργών και κτηνοτρόφων από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες.
Τέτοιες κατασκευές συναντούμε στη θέση Σουβάλα στη Μεγάλη Βελανιδιά , στο Παλιούρι, στα Μελισσάτικα, στο Στουρνάρι, στο Μάραθο, στο Κλήμα, στο Βαθύρεμα, στη Λέστιανη κλπ.
Ο χρόνος κατασκευής των θόλων δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Οι θόλοι δεν κατασκευάστηκαν την ίδια εποχή, παρουσιάζουν όμως πολλά κοινά σημεία, όπως ο βασικός τρόπος δόμησης, που για τους περισσότερους ισχύει το εκφορικό σύστημα και για κάποιους άλλους το σφηνωτό (τοποθέτηση σφήνας ενδιάμεσα στις πέτρες για στέρεα τοιχοποιία), η χρήση της θολωτής στέγασης σε σχήμα κώνου, το κτίσμα που είναι σφαιρικό ή τετράγωνο, το βασικό υλικό κατασκευής, που είναι η πέτρα, ο γεωργοκτηνοτροφικός χαρακτήρας τους και το ορεινό χαρακτηριστικό της περιοχής που χτίστηκαν.
Τμήμα της νότιας πλαγιάς της Βελανιδιάς λέγεται Μάραθος. Η Βελανιδιά ή Μεγάλη Βελανιδιά είναι παραθαλάσσιος οικισμός της Νέας Αγχιάλου στη Θεσσαλία και την Περιφερειακή Ενότητα Μαγνησίας, η οποία βρίσκεται στα βόρεια παράλια του Παγασητικού κόλπου με υψόμετρο 2 μέτρα.
Απέχει περίπου 14 χλμ. ΝΔ. από τον Βόλο και 6 χλμ. Α.-ΒΑ. από την Νέα Αγχίαλο ενώ βόρεια περνάει η ΕΟ Καρδίτσας – Βόλου. Στην περιοχή του Μάραθου πάνω από το δρόμο Βόλου – Αγχιάλου βρίσκονται τα ερείπια από ένα ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 4Χ8 μέτρα περίπου, που χωρίζεται σε δύο μέρη με τετράγωνη βάση. Τον κάθε χώρο στέγαζε τρούλος.
Σήμερα μικρό μόνο μέρος αυτών των θόλων σώζεται. Από τη λιθοδομή που έχει απομείνει φαίνεται ότι ήταν ένα «ισχυρό» κτήριο. Τα χαρακτηριστικά των εγκαταστάσεων αυτών είναι οι πολλές παραθύρες- αποθηκευτικοί χώροι που έχουν και εστία σε κάθε χώρο.
Το κτήριο περιβαλλόταν από ισχυρές πέτρινες μάντρες , ενώ σήμερα υπάρχει μικρό μόνο μέρος αυτών.
Η δόμηση είναι πανομοιότυπη με αυτή του συγκροτήματος στη Σουβάλα της Μεγάλης Βελανιδιάς πάνω από τον Καντήραγα.
Και εδώ δημιουργούνται τόξα από τη βάση του κτιρίου στις τέσσερις πλευρές του και υψώνονται σφαιρικά τρίγωνα στις γωνίες, που οριοθετούνται από σχιστόπλακες, οι οποίες εξέχουν.
Με τον ίδιο τρόπο οριοθετείται και η στεφάνη του τρούλου, στο σώμα του οποίου υπήρχαν τρύπες εξαερισμού.
Κατά το 16ο και 17ο αιώνα σε ολόκληρη την οθωμανική αυτοκρατορία παρατηρήθηκε μεγάλη κτηνοτροφική ανάπτυξη.
Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι την περίοδο αυτή της κτηνοτροφικής ανάπτυξης κατασκευάστηκαν και οι μόνιμες κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις διαχείμασης των κοπαδιών στην περιοχή είτε στα συγκροτήματα θόλων, είτε στους μεμονωμένους θόλους.
Για ότι αφορά τους θόλους:
• Οι μυστηριώδεις και απόκοσμοι θόλοι στην περιοχή Σουβάλα, Βελανιδιάς Μαγνησίας
• Ένας απόκρυφος θόλος στο Παλιούρι Μαγνησίας… αποκαλύπτεται
Στο βίντεο, ο αρχιτέκτονας Δημήτριος Καραγκούνης, Επίτιμος Προϊστάμενος του Τμήματος Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών της ΕΦΑΛΑΡ σχολιάζει την σημερινή κατάσταση των δίδυμών θολωτών κατασκευών.
