Κείμενο – Επιμέλεια: Μαρία Παπουτσή
Από το θαύμα της Ανάστασης του Λαζάρου, ως την κορύφωση του Θείου Δράματος και το μεγαλειώδες μήνυμα της του Κυρίου Ανάστασης, μεγάλοι ζωγράφοι, σε κάθε εποχή, υποκλίθηκαν μπροστά στα συγκλονιστικά μηνύματα των τελευταίων ημερών της παρουσίας του Ιησού στη Γη. Προσευχή, κραυγή πόνου και αγωνίας ή ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον στην εδώ ή στην αιώνια ζωή, ο τρόπος που η διαδρομή του Χριστού προς το σταυρικό μαρτύριο και την Αποθέωση απεικονίζεται στα έργα των μεγάλων δημιουργών αποτελεί αναμφισβήτητη απόδειξη πως η Μεγάλη Εβδομάδα λειτουργεί στην πορεία του χρόνου ως πηγή αστείρευτης έμπνευσης για την Τέχνη.
Vincent van Gogh – Η Ανάβαση του Λαζάρου (1890)
Λάδι σε χαρτί – 50 cm x 65.5 cm
Van Gogh Museum, Άμστερνταμ
Η συγκλονιστική απεικόνιση της Ανάστασης του Λαζάρου από τον Vincent van Gogh είναι ένα από τα ελάχιστα έργα του μεγάλου καλλιτέχνη με θρησκευτικό θέμα και βασίζεται σε μέρος χαρακτικού του Ρέμπραντ με ανάλογο περιεχόμενο.
Φιλοτεχνήθηκε τον Μάϊο του 1890 , κατά την περίοδο που νοσηλευόταν σε ψυχιατρικό νοσοκομείο στο Saint-Rémy της Προβηγκίας. Παρά τη διαταραγμένη ψυχική του υγεία συνέχισε να δημιουργεί, με το ίδιο πάθος και το τόσο ευδιάκριτο προσωπικό του στίγμα.
Το έργο εστιάζει στον ανθρώπινο πόνο, αφήνοντας εκτός της σύνθεσής του τον Ιησού. Συγκλονιστική λεπτομέρεια, η ξεκάθαρα αναγνωρίσιμη αυτοπροσωπογραφία του στο πρόσωπο του Λάζαρου, ως προσδοκία της προσωπικής ανάτασης του καλλιτέχνη από τον εφιάλτη της ψυχικής νόσου. Έντονα προσωπική διάσταση και στις δύο γυναικείες φιγούρες που αποτελούν προσωπικές γνωριμίες του δημιουργού από την Αρλ.
Λίγους μήνες αργότερα αυτοπυροβολήθηκε και πέθανε (27 Ιουλίου 1890).
Giotto di Bondone – Η Είσοδος στην Ιερουσαλήμ (1305)
Το έργο αποτελεί μέρος μιας τοιχογραφίας που αποδίδει με τρόπο σχεδόν κινηματογραφικό σκηνές από τη ζωή του Ιησού, που ο περίφημος ζωγράφος από τη Φλωρεντία φιλοτέχνησε για το παρεκκλήσι της Αρένας (Cappella Scrovegni) την περίοδο 1303 – 1305. Το έργο διατηρείται ακόμη και σήμερα σε εντυπωσιακά καλή κατάσταση, με έντονα χρώματα και ελάχιστες φθορές.
Η θριαμβευτική είσοδος του Ιησού στην Ιερουσαλήμ απεικονίζεται με τη μορφή του Χριστού στο κέντρο της σύνθεσης και τους μαθητές να τον ακολουθούν στα αριστερά, ενώ πλήθος πιστών τους πλησιάζει από την πύλη της πόλης στα δεξιά. Ένας άνδρας από το πλήθος απλώνει αυτοσχέδιο κόκκινο χαλί, υποδεχόμενος με τιμές τον Ιησού, ο οποίος αντιδρά ευλογώντας τους πιστούς, σε αντίθεση με τα επιφυλακτικά βλέμματα των μαθητών του.
Ο καλλιτέχνης εισάγει μια επαναστατική για την εποχή τεχνική αγιογράφησης, που αποδίδει με τρόπο φυσικό τις μορφές, σε αντίθεση με το στυλιζαρισμένο πιο απόκοσμο και μεταφυσικό ύφος της βυζαντινής αγιογραφίας. Ωστόσο ανιχνεύονται κοινά στοιχεία με τη βυζαντινή τεχνοτροπία, όπως π.χ. στην απόδοση των προσώπων των μαθητών (βλέπουμε τα πρόσωπα τεσσάρων, ενώ οι υπόλοιποι αποδίδονται μόνο με τα χρυσά φωτοστέφανα).
Paolo Veronese – Η Μεταμέλεια της Μαρίας Μαγδαληνής (1548)
Λάδι σε μουσαμά – 117,5 cm x 163,5 cm
Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο
Μολονότι ανήκει στην πρώιμη δημιουργική περίοδο του μεγάλου βενετσιάνου καλλιτέχνη, το έργο φέρει βασικά χαρακτηριστικά της υπογραφής του, όπως τα φανταχτερά σκηνικά, οι περίτεχνοι διάκοσμοί και τα άκρως εντυπωσιακά και πολυτελή ρούχα, με τα οποία αποδίδει τα πρόσωπά του, γεγονός που τον έθεσε στο στόχαστρο της Ιεράς Εξέτασης, από το μένος της οποία γλίτωσε σχεδόν από θαύμα!
Το έργο εμπνέεται από το μυθιστόρημα L’umanità di Cristo του Pietro Aretino , που αφηγείται τη ζωή του Ιησού, παραπέμποντας στα Ευαγγέλια. Αναπαριστά τη μεταμέλεια της Μαρίας Μαγδαληνής που παρουσιάζεται φορώντας ένα ένδυμα που παραπέμπει στην προηγούμενη ζωή της. Το πολύτιμο περιδέραιο στο λαιμό της, που σπάει στη θέα του Ιησού, απεικονίζει τη στροφή της στην πίστη και στη διδασκαλία Του.
Andre Derain – Ο Μυστικός Δείπνος (1911)
Λάδι σε καμβά – 227,3 × 288,3 cm
Art Institute, Σικάγο
Αν και θεωρείται εισηγητής του κινήματος του Φωβισμού, μαζί με τον Matisse, ο Andre Derain είναι φανερά επηρεασμένος από την εικαστική γλώσσα του κυβισμού, στην απόδοση του Μυστικού Δείπνου του 1911. Τα ζωντανά, εκτυφλωτικά χρώματα του Φωβισμού έχουν αντικατασταθεί εδώ από μια σαφέστερα πιο σκοτεινή και περιορισμένη παλέτα, δίχως μεγάλες αντιθέσεις και ξεκάθαρα γεωμετρικά σχήματα.
Το έργο εντάσσεται στην επονομαζόμενη «σκοτεινή» (goth) περίοδο του καλλιτέχνη, με σαφείς αναφορές και επιρροές από τη μελέτη των κλασικών ζωγράφων. Ο ρόλος του χρώματος είναι σαφώς περιορισμένος και οι μορφές αποδίδονται με αυστηρότητα. Η παρουσία του Ιησού – κεντρική και δεσπόζουσα πηγή φωτός – και οι μαθητές γύρω του, με μια σαφή διάθεση απόδοσης όχι των μορφών, αλλά των σχέσεων που αυτές διαθέτουν μεταξύ τους.
Paul Gauguin – Αγωνία στον κήπο – Ο Χριστός στο Όρος των Ελαιών (1889)
Ελαιογραφία – 73 cm x 92cm
Art Gallery of Ontario (AGO), Τορόντο
Πρόκειται ουσιαστικά για μία αυτοπροσωπογραφία, όπου ο Gauguin τοποθετεί τον εαυτό του στη θέση του Χριστού, τη στιγμή της απόλυτης μοναξιάς και σύνδεσης με την φθαρτή ανθρώπινή Του φύση, λίγο πριν ξεκινήσει τον δρόμο του μαρτυρίου.
Το έργο φιλοτεχνήθηκε στη Βρετάνη, τον Νοέμβριο του 1889, σε μια περίοδο που ο Gauguin ήταν απογοητευμένος μετά από σωρεία κακής υποδοχής του έργου του στο Παρίσι. Το βάρος της απόρριψης εμφανές στην απόδοση της κεντρικής μορφής, απομονωμένης από τους μαθητές, στο αριστερό μέρος του έργου, με το κεφάλι στραμμένο στο έδαφος και το πρόσωπο γεμάτο θλίψη. Ο καλλιτέχνης θα θυσιαστεί για την Τέχνη του, όπως ο Ιησούς για τη σωτηρία των ψυχών μας.
Κορυφαίο δείγμα συνδυασμού θρησκευτικής αλληγορίας και αυτοπροσωπογραφίας βαθιάς εσωτερικής αναζήτησης. Μεγαλειώδης η αντιστροφή φυσικού και μεταφυσικού κόσμου στην απόδοση από τον καλλιτέχνη, με το μεταφυσικό ξεκάθαρο και ευκρινές και το φυσικό να παρουσιάζεται θολό και απροσδιόριστο στη δεξιά πλευρά της σύνθεσης.
Carl Heinrich Bloch – Η άρνηση του Πέτρου (1873)
Μουσείο Εθνικής Ιστορίας Frederiksborg Castle, Χίλεροντ, Δανία
Σαφώς επηρεασμένος από τον Rembrandt, τον οποίο και μελέτησε από την αρχή της πορείας του, αλλά και τους μεγάλους Ιταλούς της Αναγέννησης ο περίφημος Δανός ζωγράφος Carl H. Bloch είχε ήδη καθιερωθεί ως σπουδαίος δημιουργός πορτρέτων, όταν έλαβε την παραγγελία για τη δημιουργία μιας μεγάλης ενότητας με θρησκευτικό θέμα, για τη Βασιλική Αίθουσα Προσευχής, στο Κάστρο Frederiksborg, το 1865. Ανέλαβε λοιπόν να φιλοτεχνήσει 23 πίνακες με θέματα από τη ζωή του Χριστού. Χρησιμοποίησε λάδι σε χαλκό και χρειάστηκε περίπου 14 χρόνια για να τους ολοκληρώσει (1865 – 1879).
Με το έργο του αυτό ο Bloch σφράγισε ουσιαστικά την καλλιτεχνική του κληρονομιά, αφού καθιερώθηκε ως ένας από τους σπουδαιότερους δημιουργούς στην απεικόνιση της ζωής του Ιησού.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της ενότητας αυτής, Η άρνηση του Πέτρου, καθηλώνει με την υποβλητική χρήση του φωτός και της σκιάς, αλλά – κυρίως – με την επιλογή του καλλιτέχνη να αποδώσει τον Ιησού παρόντα στην προδοσία του αγαπημένου του μαθητή.
Caravaggio – Η μαστίγωση του Χριστού (1607)
Λάδι σε καμβά – 286 x 213 cm
Capodimonte Museum, Νάπολη
Επιβλητικός θεατρικός φωτισμός, αντιθέσεις ανάμεσα σε φως και σκοτάδι, δημιουργούν ένα απόλυτα δραματικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο ο μεγάλος Ιταλός ζωγράφος τοποθετεί μια από τις κορυφαίες εικόνες του Θείου Δράματος, τον βασανισμό, τον εξευτελισμό και τη μαστίγωση του Ιησού.
Ο Caravaggio αποτύπωσε βήμα – βήμα σε δεκάδες αριστουργήματά του τη ζωή του Θεανθρώπου, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις τελευταίες ημέρες της ζωής του.
Η εικόνα δε χρειάζεται σκηνικό, ο ζωγράφος στρέφει το βλέμμα του θεατή σε αυτό που συμβαίνει στο κέντρο της. Ο Ιησούς λουσμένος σε ένα έντονο απόκοσμο φως, την ώρα που οι τρεις βασανιστές του κρύβονται κυρίως στη σκιά, ανθρώπινες ψυχές βυθισμένες στο σκοτάδι. Ο άντρας στα αριστερά της σύνθεσης, με ένα χαμόγελο που δεν κρύβει την ικανοποίησή του, απολαμβάνει την εξουσία που ασκεί στον παραδομένο Ιησού, τραβώντας τα μαλλιά του και ετοιμάζοντας να τον χτυπήσει με το μαστίγιο που κρατά στο χέρι του.
Το θέμα αποδίδεται στο κάτω μισό μέρος του πίνακα, στη Γη, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του πάνω μέρους, ο Ουρανός, είναι άδειο, σκοτεινό. Βρισκόμαστε στη Γη κι εδώ ο Ιησούς είναι ένας απλός άντρας, που πορεύεται, αν και αθώος, προς τον θάνατο. Ποτέ Θεός δεν ένιωσε πιο πολύ τον Άνθρωπο.
El Greco – Ο Χριστός φέρων τον σταυρό (1580)
Λάδι σε καμβά – 105cm x 79cm
Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη
Ο Χριστός βαδίζει προς το μαρτύριο, κουβαλώντας τον σταυρό Του, μέσα στην καταιγίδα. Από τα πρώτα και πιο χαρακτηριστικά έργα της δημιουργικής περιόδου του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου στο Τολέδο, Ο Χριστός φέρων τον σταυρό απεικονίζει τον Ιησού σε μια στιγμή απόλυτης μοναξιάς και ενδοσκόπησης, καθώς βαδίζει προς τον μέγιστο προορισμό Του. Με βλέμμα στραμμένο στον ουρανό, αγκαλιάζει με συγκλονιστική τρυφερότητα το εργαλείο του μαρτυρίου του. Αγάπη, εσωτερική γαλήνη, συγκλονιστικό φως, αποδοχή, όλα μαζί μέσα από τον χαρακτηριστικό τρόπο που ο Ελ Γκρέκο απέδιδε τις μορφές.
Πρόκειται για ένα από τα αγαπημένα θέματα του καλλιτέχνη, στο οποίο θα επιστρέψει με διαφορετικές εκδοχές στην πορεία του.
Francisco de Goya – Ο Εσταυρωμένος Χριστός (1780)
Λάδι σε καμβά – 255 cm × 154 cm
Μουσείο Prado, Μαδρίτη
Φόντο μαύρο, άχρονο και απόκοσμο, δε μπορεί να τοποθετηθεί ούτε σε τόπο, ούτε και σε εποχή, ένας αιώνιος παραδομένος στο μαρτύριο Θεάνθρωπος, που σταυρώνεται εις τους αιώνες των αιώνων. Τέσσερα μεγάλα καρφιά σε πόδια και παλάμες και μια επιγραφή με αναγραφή του Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς Ιουδαίων σε τρεις γλώσσες. Στόμα μισάνοιχτο, μετά το «Θεέ μου, Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;» και λίγο πριν το «Τετέλεσται». Το βλέμμα στραμμένο στον ουρανό, στο αιώνιο και στην ελπίδα, με την προσδοκία της Ανάστασης σα να ξεπηδά από την ίδια την εικόνα του θανάτου.
Ο «πρίγκιπας» του ευρωπαϊκού ρομαντισμού Francisco de Goya κέρδισε, μετά από δύο αποτυχημένες προσπάθειες, τη θέση του στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Σαν Φερνάντο, υποβάλλοντας τον πίνακα «Ο Εσταυρωμένος Χριστός». Πανάξια.
Marc Chagall – Η Λευκή Σταύρωση (1938)
Λάδι σε καμβά – 154.6 × 140 cm
Art Institute, Σικάγο
Μοντερνιστής, ονειροπόλος και αντισυμβατικός σε όλα του ο σπουδαίος Marc Chagall δε θα μπορούσε να μας προσφέρει μια αναμενόμενη, «κλασική» απόδοση της Σταύρωσης. Λίγο πριν το ξέσπασμα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, ο Λευκορώσος καλλιτέχνης με την εβραϊκή ρίζα ψυχανεμίζεται το σκοτάδι που θα καλύψει σύντομα την Ευρώπη και το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη και μετατρέπει την κατεξοχήν χριστιανική εικόνα της Σταύρωσης σε μέσο για να μιλήσει για τα δεινά και το δράμα της ανθρωπότητας που έχει ήδη ξεκινήσει. Θρησκεία και Ιστορία συναντιούνται με τρόπο συγκλονιστικό μέσα από την εικαστική ευφυία του.
Στο επίκεντρο η γλυκιά μορφή του Εσταυρωμένου, γαλήνια, λουσμένη στο φως, ολόλευκη, παραδομένη στο μαρτύριο, αλλά όχι ηττημένη. Γύρω του, σε απόλυτη αντίθεση εικόνες ταραχής, θανάτου και καταστροφής.
Θα μπορούσε να αποτελεί μια απόλυτα τυπική απόδοση του θέματος, αν ο Chagall δε φρόντιζε να αποδώσει με απόλυτη καθαρότητα επαναστάτες με κόκκινες σημαίες να λεηλατούν και να καίνε, έναν Ναζί που καταστρέφει μια συναγωγή και τέλος τον Χριστό ενδεδυμένο σε κεφάλι και σώμα με ξεκάθαρα εβραϊκά σύμβολα.
Δύσκολο να μην αναρωτηθεί κανείς: αν ζούσε σήμερα ο Chagall, θα απεικόνιζε τον Ιησού με τα ίδια διακριτικά;
Sandro Botticelli – Θρήνος πάνω από το νεκρό σώμα του Ιησού (1490 – 1492)
Τέμπερα σε ξύλο – 140 cm × 207 cm
Πινακοθήκη Alte Μόναχο
Το σώμα του Ιησού στο κέντρο της σύνθεσης περιβάλλεται από την Παναγία, τη Μαρία Μαγδαληνή, τον Άγιο Πέτρο, τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, τον Άγιο Ιερώνυμο και τον Άγιο Παύλο. Πρόσωπα συσπασμένα από τον πόνο, ένας θρήνος ανείπωτος, βουβός, σχεδόν προσωπικός, φέρνει τον θεατή κοντά, τον συνδέει με την κορύφωση του Θείου Δράματος.
Ο μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης απέδωσε την Αποκαθήλωση και τον Θρήνο πάνω από το σώμα του Χριστού σε πολλές φάσεις της δημιουργικής του πορείας. Σε αυτή του 1490 – 1492, σε ώριμη πλέον περίοδο, καινοτομεί εγκαταλείποντας τους συμβολισμούς και τις αλληγορίες που χαρακτήριζαν τα προηγούμενα έργα του, αποδίδοντας μια πιο ανθρώπινη και εστιασμένη στον θρήνο εκδοχή του θέματος.
Caravaggio – Η Ταφή του Ιησού (1602 – 1604)
Πινακοθήκη του Βατικανού, Ρώμη
Στο ίδιο ύφος σε σχέση με τη θεατρικότητα της απόδοσης του θέματος, το δίπολο φως – σκοτάδι και την παντελή απουσία σκηνικού φόντου και η απόδοση της Ταφής του Ιησού από τον Caravaggio. Εδώ, ωστόσο είναι απόλυτα φωτισμένα τα παραδομένα στη θλίψη πρόσωπα που θρηνούν πάνω από τον νεκρό Χριστό. Παρά τον τίτλο του, το έργο δεν αποδίδει ακριβώς την ταφή, αλλά την τοποθέτηση του σεπτού σώματος του Θεανθρώπου πάνω σε μια πλάκα.
Η σύνθεση ήταν παραγγελία για το παρεκκλήσι της Αποκαθήλωσης, της Santa Maria in Vallicella (Chiesa Nuova), της Ρώμης και ολοκληρώθηκε από τον καλλιτέχνη μεταξύ 1602 -1604. Σήμερα στο παρεκκλήσι συναντάμε ακριβές αντίγραφό του, ενώ το αυθεντικό βρίσκεται στην Πινακοθήκη του Βατικανού.
Θεόφιλος – Η Ανάστασις του Χριστού (1907)
Εκκλησία της Μακρυνίτσας, Πήλιο
Ο μετέωρος πάνω από τον τάφο Χριστός, λουσμένος στο φως της δόξας Του, κρατώντας σημαία με τον σταυρό κυριαρχεί στην εικόνα της απόδοσης της Ανάστασης από τον Θεόφιλο, που συναντάμε στην εκκλησία της Μακρυνίτσας, στο Πήλιο. Ακολουθώντας τις ευαγγελικές αναφορές ο καλλιτέχνης εντάσσει στη σύνθεσή του τον Άγγελο Κυρίου, που κάθεται δίπλα από το κενοτάφιο, τους στρατιώτες που παρακολουθούν με έκπληξη το θαύμα της Ανάστασης και τις μυροφόρες που πλησιάζουν τον τάφο, για να αλείψουν με μύρο το σώμα του Κυρίου.
Χαρακτηριστικό δείγμα της μοναδικής υπογραφής του μεγάλου λαϊκού που άφησε ανεξίτηλο το πέρασμά του, ξεκινώντας το δημιουργικό του ταξίδι από την Ανακασιά και τις περιοχές του Άνω Βόλου.
Πηγή εικόνων: Wikipedia.org