Έρευνα – Επιμέλεια – Φωτογραφίες : Δημήτρης Καστανάρας // larissapress
Όταν ανακάλυψα τυχαία το 2019 στην Ν. Χαλκηδόνα τους τάφους με τον κέλτικο σταυρό και ψάχνοντας είδα ότι ανήκουν σε μια μεσαιωνική χριστιανική αίρεση, τους Βογόμιλους, μπήκα σε μια απίστευτη «περιπέτεια» προκειμένου να δω που θα καταλήξει.
Άρχισα να διαβάζω βιβλία και να ψάχνω όπου μπορούσα να αντλήσω πληροφορίες.
Αιρέσεις αρκετές όπως : Γνωστικοί, Οφίτες, Μανιχαίοι, Μασαλιανοί, Παυλικιανοί, Βογόμιλοι και Καθαροί, όλες δεμένες μεταξύ τους μα το ενδιαφέρον μου ήταν περισσότερο στραμμένο στους Βογόμιλους μιας κι αυτοί ήταν η αιτία ώστε να αρχίσω να ασχολούμαι μ αυτό το θέμα.
Εμφανίστηκαν στην Αίγυπτο και μέσω των Βαλκανίων στην Μ. Ασία αλλά και στην Δυτική Ευρώπης. Βρέθηκα στην Βοσνία και συγκεκριμένα στο Stolac, στο Bjelojevici, Radimlja και σε νεκροπόλεις ακλουθώντας την σκιά τους.
Από τα μέσα του 12ου αιώνα μΧ μέχρι και το 15ο αιώνα η Βοσνία ήταν το καταφύγιο των διωκόμενων αιρετικών της Ευρώπης μιας και στην περιοχή βασίλευε η αίρεση του Βογομιλισμού.
Οι Βογόμιλοι εξαπλώθηκαν δυτικά και εγκαταστάθηκαν στην Σερβία, όπου έγιναν γνωστοί ως Μπαμπούν. Κατά το τέλος του 12ου αιώνα, ο Σέρβος Μέγας Πρίγκιπας Στέφανος Νεμάνια και το σερβικό συμβούλιο έκριναν τον Βογομιλισμό ως αίρεση και τους εκδίωξαν από την χώρα. Μεγάλος αριθμός από αυτούς βρήκε καταφύγιο στην Βοσνία και την Δαλματία, όπου έγιναν γνωστοί με το όνομα Παταρινοί. Οι Παταρινοί εξεγέρθηκαν την δεκαετία του 1180 κατά του Βατικανού στο Μιλάνο, την Μπρέσια, την Πάρμα, και γι’ αυτό μακελεύτηκαν.
Ο Βογομιλισμός ξεριζώθηκε στην Βουλγαρία και το Βυζάντιο κατά τον 13ο αιώνα, αλλά επιβίωσε στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη, μέσα από την βοσνιακή εκκλησία, ως «Βοσνιακή Αίρεση»… μέχρι η Οθωμανική Αυτοκρατορία να κυριαρχήσει στην περιοχή το 1463. Αργότερα, με την επιβολή της Οθωμανικής κυριαρχίας, οι Βόσνιοι προσηλυτιζόντουσαν πιο εύκολα στο Ισλάμ, αφού δεν διάκεινται φιλικά ούτε προς την Ρωμαιοκαθολική ούτε προς την Σέρβο-Ορθόδοξη εκκλησία. Από την Βοσνία, η επιρροή τους επεκτάθηκε στην Ιταλία (Πιεδεμόντιο).
Οι Οθωμανοί πρόσφεραν στους Βόσνιους πλήρη θρησκευτική ελευθερία και προστασία από τους Χριστιανούς γείτονές τους, τόσο από Ανατολάς όσο και από Δυσμάς, με έναν όρο: η Βοσνία ήταν υποχρεωμένη να υπακούει στον Σουλτάνο.
Τις επόμενες δεκαετίες, οι Βόσνιοι χριστιανοί (krstjani) αποφάσισαν ότι ήταν πρακτικότερο να προσηλυτιστούν στο Ισλάμ, αφού η θρησκεία αυτή τους εγγυάτο την κοινωνική τους ανέλιξη και τους επέτρεπε να συσσωρεύουν πλούτο. Σήμερα, είναι γνωστοί εθνοθρησκευτικά ως Βόσνιοι Μουσουλμάνοι ή Βοσνιάκοι (Bosniaks) -ένα από τα τρία έθνη που συνιστούν την σύγχρονη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.
Τα ίχνη της Βοσνιακής Εκκλησίας εντοπίζονται και πέραν των συνόρων της σημερινής Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Το 2009, η χώρα συμφώνησε με την Σερβία, την Κροατία και το Μαυροβούνιο να ανακηρύξουν τις stecci (βοσνιακές επιτύμβιες στήλες και πλάκες) στην επικράτειά τους ως πολιτιστική κληρονομιά τους προκειμένου να περιληφθούν στον Χάρτη Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Μια άλλη, εξίσου εντυπωσιακή, κληρονομιά των πρώτων χρόνων της Βοσνιακής Εκκλησίας, είναι οι κατακόμβες στην πόλη Jajce, γνωστή για τους καταρράκτες της και το μεσαιωνικό τμήμα της. Κάτω από τα πέτρινα σπίτια μέσα στο κάστρο, τα οποία φέρουν ακόμα ίχνη από σφαίρες του πρόσφατου πολέμου στην χώρα, υπάρχει ένα δίκτυο υπόγειων θαλάμων, δηλ. κατακόμβες. Εκεί βρίσκει κανείς έναν πέτρινο βωμό με σταυρό, σελήνη και ήλιο σκαλισμένους πάνω του. Το φως που φέγγει από πίσω δημιουργεί το κατάλληλο τοπίο για ένα θρησκευτικό δράμα, στο οποίο είναι εμφανής η μάχη μεταξύ των δυνάμεων φωτός και σκότους.
Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη φαίνεται να έχει περίπου 60.000 επιτύμβιες στήλες και πλάκες, από τις καλύτερες στην περιοχή. Οι γειτονικές χώρες -Σερβία, Κροατία και Μαυροβούνιο- έχουν άλλες 10.000 περίπου.
Η εμφάνιση των Βογομιλων
Οι Βογόμιλοι ήταν μια από τις μακροβιότερες γνωστές αιρετικές ομάδες στον χριστιανικό κόσμο (μέσα 9ου αιώνα μέχρι και 15ο αιώνα μΧ).
Η ονομασία «Βογόμιλοι» κατά μία εκδοχή επινοήθηκε από έναν μοναχό το 1050 με βάση το όνομα του γνωστότερου δραστήριου κήρυκά τους, του ιερέα Βογόμιλου, δηλαδή «Θεόφιλου» από το σλαβικό μπογκομίλ, ο οποίος είχε ως κέντρο της δράσης του την Φιλιππούπολη κατά τον 9ο αιώνα, ενώ κατά άλλη εκδοχή τους αποκαλούσαν γενικότερα με αυτό το όνομα που σήμαινε «Θεόφιλοι».
Πέρα από την επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και των Βαλκανίων (Βουλγαρία, Βοσνία, Σερβία), το βογομιλικό κίνημα επεκτάθηκε μέχρι την Ιταλία, την Ρηνανία της Γερμανίας και τη Γαλλία.
Η μακραίωνη ιστορία των Βογόμιλων έχει ως αφετηρία της τον 9ο μΧ. αιώνα, όταν έλαβαν χώρα μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών στο εσωτερικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Την ίδια εποχή άρχισε κι ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων με την απόφαση του βασιλιά Μπόρις Α’ να βαπτιστεί και να πάρει το όνομα Μιχαήλ (864). Σύμφωνα με τον Πατριάρχη Θεοφύλακτο αυτή η «νέα αίρεση» εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βούλγαρου Τσάρου Πέτρου (927-949μ.Χ.), όπως δείχνει και μια σχετική συλλογή από αναθεματισμούς. Υπάρχουν βεβαίως και παλαιότερα στοιχεία για τους Βογόμιλους, για «τους αδιάντροπους, που πιστεύουν ότι ο Σατανάς είναι ο μεγαλύτερος γιος του Θεού» (Κοσμάς ο Πρεσβύτερος).
Το κίνημα των Βογόμιλων ανατάραξε τις αγροτικές μάζες της σλαβικής ενδοχώρας των Βαλκανίων, δίδαξε, αφύπνισε και δημιούργησε ένα μαχητικό πνεύμα αντίστασης απέναντι σε κάθε μορφή εξουσίας. Παρ’ ότι ντυμένος με τα πέπλα θρησκευτικής αίρεσης, ο Βογομιλισμός ήταν στη βάση του ένα «κοινωνικό» κίνημα, ως «διαμαρτυρία» των σλαβόφωνων επαρχιών απέναντι στην εξουσία των βυζαντινών πόλεων, με την έννοια ότι συσπείρωνε μεγάλες μάζες του σλαβικού στοιχείου της βαλκανικής ενάντια στην κεντρική βυζαντινή εξουσία.
Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των Βογομιλων
Οι πρώτοι Βογόμιλοι, σύμφωνα με τις περιγραφές του Κοσμά του Ιερέα, απέρριπταν ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη και βασίζονταν κυρίως στην Καινή Διαθήκη. Οι μετέπειτα Βογόμιλοι κράτησαν από την Παλαιά Διαθήκη τους Ψαλμούς και τα δεκαέξι βιβλία των Προφητειών. Από την Καινή Διαθήκη σεβόντουσαν περισσότερο τα Ευαγγέλια του Ιωάννη. Ερμήνευαν τις Γραφές αλληγορικά για να υποστηρίξουν έτσι τις δυϊστικές και αντί-μυστηριακές τους ιδέες. Οι Βογόμιλοι δεν έπαιρναν κατά γράμμα την ιστορία των Ευαγγελίων. Αντίθετα ισχυρίζονταν ότι η ζωή του Χριστού ήταν συμβολική και περιείχε βαθύτερες αλήθειες, οι οποίες «παραχαράχτηκαν» από την Εκκλησία. Η Αγία Τριάδα θεωρούνταν πλάνη και απορρίπτονταν. Οι Βογόμιλοι έλεγαν ότι δεν υπάρχει Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα, αλλά ότι αυτά τα τρία ονόματα άνηκαν μόνον στον Πατέρα. Σύμφωνα με τους ίδιους, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, αφού τέλειωσαν την αποστολή τους, επέστρεψαν στον Πατέρα. Τέλος ο σταυρός απορρίπτονταν ως διαβολικός, εφόσον ήταν το όργανο που χρησιμοποιήθηκε για τη θανάτωση του Ιησού.
Η απόκρυφη βιβλιογραφία που δημιουργήθηκε για τους Βογόμιλους συμπλήρωσε την εικόνα που έχουμε γι’ αυτούς. Στο ψευδό-βογομιλικό Μυστικό Βιβλίο ανακατεύεται ολόκληρη η πρώιμη χριστιανική μυθολογία, παγανιστικά (αρχαία και σλαβικά) στοιχεία, ορφισμός, ανατολική φιλοσοφία και ιστορίες της γέννησης του Ιησού και της ζωής της Μαρίας. Ο συγκρητισμός αποτελεί τη βάση της φιλοσοφίας των Βογόμιλων. Το βογομιλικό δόγμα είναι βαθιά πεσιμιστικό, πράγμα λογικό εφόσον αναδύθηκε στις πιο προβληματικές και κρίσιμες περιόδους του Μεσαίωνα. Για να γίνει κανείς Βογόμιλος αρκούσε να συμμετάσχει σε μια τελετή που ονομάζονταν «βάπτισμα δια του πυρός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή», σε αντιπαραβολή με το ορθόδοξο βάπτισμα, το οποίο και απέρριπταν. Αρνιόταν επίσης την εκκλησία, τους τύπους, τους αγίους, τα μυστήρια και κάθε μορφή εξωτερικής λατρείας. Πίστευαν μόνο στην προσευχή ως τρόπο άμεσης επικοινωνίας με το Θεό. Ζούσαν όσο το δυνατόν ασκητικά. Απέφευγαν την κρεοφαγία, την οινοποσία και τη θανάτωση των ζώων!
Όλα ξεκινούσαν από τη βαθιά τους πεποίθηση ότι ο υλικός κόσμος και το ανθρώπινο σώμα ήταν σατανικά δημιουργήματα. Αντίθετα ο ουρανός και η ψυχή του ανθρώπου ήταν δημιουργήματα του Θεού, Για να επιβιώσουν ωστόσο οι κοινότητες τους κάποιοι έπρεπε να εργάζονται και να κάνουν παιδιά. Γι’ αυτό οι κανόνες τους χώριζαν σε δύο ομάδες: μόνον οι «Τέλειοι» ή «Εκλεκτοί» (τους αποκαλούσαν επίσης «Παρηγορητές» και «Αγαθούς Ανθρώπους») μπορούσαν να ζουν ασκητικά, να διδάσκουν και να προσηλυτίζουν. Οι υπόλοιποι, οι Πιστοί και οι Ακροατές, μπορούσαν να ζουν την απλή και καθημερινή ζωή και να εξασφαλίζουν την υλική επιβίωση της κοινότητας. Μπορούσαν να παντρεύονται, να εργάζονται, να κάνουν παιδιά, να πολεμούν κ.α. Οι Βογόμιλοι ήταν δυιστές, αλλά όχι τόσο καθαρόαιμοι, όσο οι Παυλιακιανοί και οι Μανιχαίοι. Ξεκινούσαν με την πεποίθηση της πτώσης του Σατανά (ή Σαταναήλ), τον οποίο και θεωρούσαν ως το μεγαλύτερο γιο του Θεού (ο Ιησούς ήταν ο μικρότερος).
Πίστευαν ότι ο Σαταναήλ, ο «κοσμοποιητής», έπεσε στη γη, όταν αυτή ήταν ακόμη σκεπασμένη με νερά. Χώρισε τα ύδατα κι έκανε τη γη κατοικήσιμη. Δημιούργησε τον κόσμο. Προσπάθησε να δημιουργήσει και τον άνθρωπο, αλλά κατάφερε να φτιάξει μονάχα το σώμα του. Δεν μπόρεσε όμως να το ζωντανέψει. Τότε ζήτησε τη βοήθεια του Θεού. Ο Θεός όμως του είπε ότι θα έδινε στον άνθρωπο ζωή μόνο αν έπαιρνε ο Σαταναήλ τις ψυχές από τον παράδεισο. Αυτός συμφώνησε κι έτσι ο Θεός εμφύσησε τη ζωή στον άνθρωπο. Ο Σαταναήλ όμως, επειδή ζήλευε τον θεόπνευστο άνθρωπο, δεν κράτησε την υπόσχεση του. Εξαπάτησε τον Αδάμ και την Εύα, που γέννησε τον σατανικό Κάιν. Αυτός, σκότωσε τον αδελφό του Άβελ, επιβάλλοντας έτσι την κυριαρχία του Σαταναήλ στον κόσμο. Ο Σαταναήλ παρουσιάστηκε αργότερα στους Εβραίους ως ο ανώτερος και απόλυτος Θεός, αποκαλώντας τον εαυτό του Γιαχβέ. Ο Θεός όμως, για να προστατεύσει τον άνθρωπο, έστειλε τον Ιησού Χριστό, τον λυτρωτή. Αυτός, ο δεύτερος υιός του Θεού ήρθε στον κόσμο για να τον απαλλάξει από την «διαβολική κυριαρχία» του μεγαλύτερου αδερφού του. Ο Σαταναήλ σχεδίασε το θάνατο του «ανατρεπτικού» Ιησού, χωρίς όμως να γνωρίζει την αντοχή του στους φυσικούς πόνους: το σώμα του Ιησού δεν ήταν παρά μια «σάρκινη ενδυμασία». Με την ανάσταση του Ιησού ο Σαταναήλ είχε νικηθεί. Έχασε τη θεϊκή του δύναμη κι επίσης την αγγελική κατάληξη «ηλ» κι έγινε έτσι απλός «Σατανάς». Αυτή ήταν σε γενικές γραμμές η κοσμολογία των Βογόμιλων, που έβλεπαν τον άνθρωπο ως πεδίο μάχης ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό, ανάμεσα στον Χριστό και στον Σαταναήλ. Όπως οι αρχαίοι γνωστικοί πίστευαν κι αυτοί στη «θεϊκή σπίθα» ή αλλιώς στο ανθρώπινο πνεύμα, που είχε όμως παγιδευτεί σ’ αυτό το διαβολικό κόσμο, στη «μαύρη σιδερένια φυλακή».
Χάρτης που δείχνει τις κοινότητες των Βογόμιλων σε ολόκληρη την Ευρώπη κατά τον 13ο-14ο αιώνα [Πηγή: samoistina.com].
Οι διώξεις των Βογομίλων
Τον 11ο αιώνα, ως τα χρόνια του Αλέξιου Α’ Κομνηνού, το βυζαντινό κράτος έδειξε ανεκτικότητα απέναντι στον Βογομιλισμό. Σύντομα όμως οι Βογόμιλοι που παρουσιάζονταν ως άμεμπτοι, άρχισαν να εναντιώνονται όχι μόνο απέναντι στην άρχουσα τάξη αλλά και στον ίδιο τον αυτοκράτορα. Τα ριζοσπαστικά δόγματα των Βογομίλων, ήταν για τον Αλέξιο Κομνηνό πολύ επικίνδυνα και αυτό φαίνεται από τα κατασταλτικά μέτρα που πήρε εναντίον τους. Σύμφωνα με νεότερες έρευνες, οι Βογόμιλοι υποκίνησαν ή και υποστήριξαν τις εξεγέρσεις του 11ου αιώνα εναντίον της αυτοκρατορίας και κυρίως αυτές των Πετσενέγκων.
Όπως γράφει ο B. Obolensky, «οι Βογόμιλοι κήρυτταν μια θεωρία πολιτικής απειθαρχίας, που στρεφόταν εναντίον της κατεστημένης τάξης στην Εκκλησία και το κράτος».
Οι «αναρχικοί» Βογόμιλοι αποτελούσαν μεγάλο κίνδυνο, καθώς μιλούσαν απροκάλυπτα για ανατροπή που αφορούσε κατά κύριο λόγο την Εκκλησία και τον κλήρο, που ήταν όμως σχεδόν ταυτόσημες έννοιες με το Κράτος.
Ο Αλέξιος Κομνηνός αποφάσισε να αναλάβει δράση. Εκείνη την εποχή (γύρω στο 1110), επικεφαλής των Βογομίλων ήταν ο Βασίλειος. Γιατρός με μεγάλη ευφράδεια λόγου, που είχε το χάρισμα να «παρασύρει» τους συνομιλητές του. Όπως αναφέρει η Άννα Κομνηνή, ο Βασίλειος παρομοίαζε τον εαυτό του με τον Ιησού Χριστό και τον κύκλο των δώδεκα στενών ακολούθων του, με τους 12 Αποστόλους. Ο Αλέξιος εξαπολύοντας ανθρωποκυνηγητό, κατάφερε να εντοπίσει κάποιους Βογόμιλους οι οποίοι, συχνά με βασανιστήρια, ομολόγησαν ότι αρχηγός τους ήταν ο Βασίλειος.
Για να εξοντώσει τον Βασίλειο, ο Αλέξιος χρησιμοποίησε ένα τέχνασμα. Τον κάλεσε στο παλάτι και του συμπεριφέρθηκε με μεγάλη εγκαρδιότητα. Θέλοντας να ανοιχτεί και να αποκαλύψει τα δόγματα του Βογομιλισμού, ο Αλέξιος παρουσιάστηκε μόνος του στον Βασίλειο. Ένα παραπέτασμα χώριζε την αίθουσα που βρισκόταν ο αυτοκράτορας με τον Βασίλειο, από τον γυναικωνίτη όπου βρισκόταν γραμματέας που κατέγραφε όλα όσα έλεγε ο τελευταίος. Όταν ο Αλέξιος θεώρησε ότι άκουσε όσα ήθελε, τράβηξε το παραπέτασμα και εκτός από τον γραμματέα, εμφανίστηκαν όλοι οι Συγκλητικοί, οι στρατιωτικοί και η Ιερά Σύνοδος της Κων/λης με τον Πατριάρχη Νικόλαο Γραμματικό!
Ο Βασίλειος πάγωσε. Του διαβάστηκε η κατάθεση – ομολογία του την οποία είχε δώσει εν αγνοία του. Όμως δεν αρνήθηκε τίποτα. Όταν απειλήθηκε με θανατική ποινή, δεν πτοήθηκε. Οι Βογόμιλοι πίστευαν ότι άγγελοι θα τους προστατεύσουν από τον θάνατο. Έγιναν πολλές προσπάθειες εξουθένωσης του Βασιλείου, με σκοπό την αποκήρυξη του Βογομιλισμού και την μεταστροφή του στην ορθόδοξη πίστη.
Ο Βασίλειος φυλακίστηκε. Ένα βράδυ, κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του στη φυλακή, όπως γράφει η Άννα Κομνηνή, άρχισαν να πέφτουν στο κελί του πέτρες. Η πριγκίπισσα, θεωρούσε ότι αυτές τις έριχναν οι δαίμονες που είχαν εξοργιστεί γιατί ο Βασίλειος αποκάλυψε στον αυτοκράτορα τα μυστικά τους!
Τελικά, αποφασίστηκε ο Βασίλειος να καεί στην πυρά. Επρόκειτο για μια πρακτική η οποία είχε τις ρίζες της στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αλλά σπάνια χρησιμοποιήθηκε, όπως φαίνεται, στο Βυζάντιο. Βέβαια, η Ιερά Εξέταση είχε τους επόμενους αιώνες ως βασικό μέσο τιμωρίας των αιρετικών, την καύση στην φωτιά.
Εν τω μεταξύ, ο Αλέξιος κήρυξε διωγμό εναντίον των Βογομίλων, στο διάστημα που ο αρχηγός τους ήταν στη φυλακή. Ορισμένοι μετανόησαν και αφέθηκαν ελεύθεροι, κάποιοι άλλοι όμως δεν αποκήρυξαν την πίστη τους και φυλακίστηκαν.
Πηγές:
· ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΑΜΚΟΣ «Οι πρόδρομοι των Βογομίλων στην σκιά του άλλου Θεού»
· ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΜΙΝΗΣ « Η ιστορία του Βογομιλισμού»
· ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ, «ΑΛΕΞΙΑΣ»,
· ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΑΛΙΒΕΛΑΚΗΣ, «ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΑ»
· OBOLENSKY DIMITRI «The Bogomils / A study in Balkan Neo-Manichaeism»
· Στοιχεία από άρθρο της Bozhidara Georgieva στο βουλγαρικό μηνιαίο bulletin VAGABOND
· «Το Συνοδικόν της Ορθοδοξίας»
